Józef Stalin i Bolesław Bierut - plakat wydany z okazji Miesiąca Pogłębiania Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. Fot. PAP/CAF
22 lipca 1952 r. Sejm uchwalił Konstytucję PRL, której projekt został opracowany w oparciu o wzorce sowieckie i był osobiście poprawiany przez Józefa Stalina. Konstytucja głosiła, że "Polska Rzeczpospolita Ludowa jest krajem demokracji ludowej", w którym "władza należy do ludu pracującego miast i wsi".
Prace nad projektem konstytucji PRL
Prace nad nową ustawą zasadniczą w Sejmie Ustawodawczym, wyłonionym w wyniku sfałszowanych wyborów w 1947 r., przez długi czas nie przynosiły żadnych konkretnych rezultatów. Ograniczono się jedynie do przyjęcia w lutym 1947 r. ustawy konstytucyjnej o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczpospolitej Polskiej, tzw. Małej Konstytucji.
Dopiero w lutym 1949 r. Sekretariat KC PZPR powołał komisje mające przygotować projekt konstytucji. Przewodniczył im minister sprawiedliwości i członek Biura Politycznego KC PZPR Henryk Świątkowski.
W efekcie prac trwających do marca 1951 r. przygotowano projekt konstytucyjny, którego autorem był prof. Stefan Rozmaryn, kierownik Katedry Prawa Państwowego na Uniwersytecie Warszawskim.
W maju 1951 r. Sejm przyjął ustawę o trybie przygotowania i uchwalenia konstytucji Polski Ludowej. W połowie września tego roku odbyło się pierwsze posiedzenie Komisji Konstytucyjnej. Nie w niej jednak decydowano o kształcie przygotowywanej ustawy zasadniczej, ale w małej grupie zaufanych prawników pod kierownictwem prof. Rozmaryna, która realizowała wytyczne otrzymywane od Biura Politycznego.
15 grudnia 1951 r., ażeby zdążyć uchwalić konstytucję, Sejm przedłużył swoją kadencję.
Odnosząc się do przeciwników władzy komunistycznej, którzy krytykowali projekt konstytucji zarzucając mu, iż jest sowieckim naśladownictwem, Bierut stwierdził: "Obrazuje to wyjątkową wprost obłudę i tępotę amerykańskich najmitów. Jest bowiem rzeczą jasną, że, jako kraj budującego się socjalizmu, korzystamy z olbrzymiego dorobku kraju, w którym socjalizm zwyciężył.
23 stycznia 1952 r. "Projekt Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej" został opublikowany i poddany "ogólnonarodowej dyskusji". Tekst ogłoszonego projektu został wcześniej przekazany do zatwierdzenia Stalinowi, który osobiście wprowadził do niego ok. 50 różnych poprawek.
30 kwietnia 1952 r. odbyło się ostatnie, a czwarte w ogóle, posiedzenie Komisji Konstytucyjnej, na którym przyjęto ostateczną wersję projektu konstytucji i przesłano ją marszałkowi.
Konstytutucja według sowieckich wzorów i z poprawkami Stalina
Na zwołanym 18 lipca 1952 r. posiedzeniu Sejmu referat na temat prac nad ustawą zasadniczą wygłosił przewodniczący Komisji Bolesław Bierut. Poinformował on słuchaczy o tym, że w "konsultacjach" nad konstytucją wzięło udział około 11 milionów uczestników i że jest ona "wyrazem pragnień i poglądów najszerszych mas polskiego ludu pracującego w ciągu minionych 8 lat".
Odnosząc się do przeciwników władzy komunistycznej, którzy krytykowali projekt konstytucji zarzucając mu, iż jest sowieckim naśladownictwem, Bierut stwierdził: "Obrazuje to wyjątkową wprost obłudę i tępotę amerykańskich najmitów. Jest bowiem rzeczą jasną, że, jako kraj budującego się socjalizmu, korzystamy z olbrzymiego dorobku kraju, w którym socjalizm zwyciężył. Ale jest również rzeczą bezsporną i jasną, że nasza konstytucja wyrasta z najgłębszych pokładów polskiej gleby (...) Jest wcieleniem wielowiekowych dążeń (narodu), jest rozwinięciem jego najbardziej postępowych tradycji, które są dla nas przedmiotem dumy".
Konstytucja uchwalona została przez Sejm Ustawodawczy 22 lipca 1952 r. Data była symboliczna i miała nawiązywać do daty ogłoszenia Manifestu PKWN.
Nowa ustawa zasadnicza istotnie pisana była według sowieckich wzorów i wskazówek samego Stalina. Tekst konstytucji nie zawierał co prawda artykułu dotyczącego zależności od innego państwa, ale w preambule powoływano się na "historyczne doświadczenia zwycięskiego budownictwa socjalistycznego w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, pierwszego państwa robotników i chłopów".
"Władza należy do ludu pracującego miast i wsi"
Art. 1 konstytucji głosił, że "Polska Rzeczpospolita Ludowa jest państwem demokracji ludowej", w którym "władza należy do ludu pracującego miast i wsi".
W kolejnych artykułach stwierdzano, iż gospodarka PRL opiera się na "uspołecznionych środkach produkcji" i "monopolu handlu zagranicznego".
Zamiast władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej pojawił się w konstytucji podział na "władzę państwową" (Sejm, Rada Państwa i rady narodowe) oraz "administrację państwową" (rząd i ministerstwa).
Najważniejszym organem "władzy państwowej" miał być Sejm - "najwyższy wyraziciel woli ludu pracującego miast i wsi". Do jego zadań należało uchwalanie ustaw, kontrola nad działalnością innych organów władzy i administracji państwowej, wybór Rady Państwa, wydawanie postanowienia o stanie wojny oraz powoływanie i odwoływanie rządu.
Wybory do Sejmu miały odbywać się co cztery lata i być powszechne, tajne, równe i bezpośrednie. Kandydaci na posłów mieli być zgłaszani przez "organizacje polityczne i społeczne".
Nadrzędna rola Sejmu w państwie zapisana w konstytucji była jednak fikcją. W rzeczywistości o jego składzie i podejmowanych działaniach decydowały najwyższe władze PZPR.
Konstytucja zachowywała Radę Państwa, wprowadzoną w 1947 r. przez Małą Konstytucję. Składać się miała ona z przewodniczącego, który pełnił dotychczasowe funkcje prezydenta państwa, z czterech jego zastępców oraz 11 członków.
Posiadane przez Radę kompetencje były bardzo szerokie: zarządzała wybory do Sejmu, zwoływała jego sesje, ustalała powszechnie obowiązującą wykładnię ustaw, nadzorowała rady narodowe, sądownictwo i prokuraturę, mianowała i odwoływała przedstawicieli PRL w innych krajach, ratyfikowała i wypowiadała umowy międzynarodowe, nadawała ordery, odznaczenia i tytuły honorowe, a także stosowała prawo łaski.
W czasie gdy Sejm nie obradował wydawała dekrety z mocą ustaw oraz mogła na wniosek prezesa Rady Ministrów powoływać i odwoływać członków rządu.
Rada Państwa, w sytuacji, kiedy wymagał tego "wzgląd na obronność lub bezpieczeństwo państwa", mogła, między sesjami Sejmu, podjąć uchwałę o stanie wojny.
Charakteryzując ten organ władzy prof. Andrzej Ajnenkiel pisał: "Tak jak systematyka konstytucji wskazywała wyraźnie na odejście od zasady monteskiuszowskiego podziału władz, tak z kolei w instytucji Rady Państwa uwidaczniała się inna zasada. Było to wzorowane na rozwiązaniach sowieckich zatarcie różnic między władzą ustawodawczą i wykonawczą. Rada Państwa sprawować bowiem miała funkcje należące do pierwszej i drugiej kategorii".
Teoretycznie Rada podlegała w swej działalności Sejmowi, który wybierał jej skład na swoim pierwszym posiedzeniu. Jednak pomiędzy sesjami Sejmu w praktyce przejmowała ona właściwie wszystkie jego uprawnienia.
Organami "władzy państwowej" w terenie były rady narodowe, wybierane co trzy lata w gromadach, osiedlach, miastach, dzielnicach większych miast, powiatach i województwach. Według konstytucji wyrażały "wolę ludu pracującego" i umacniały "więź władzy państwowej z ludem pracującym miast i wsi", "przyciągając coraz szersze rzesze ludzi pracy do udziału w rządzeniu państwem". Hierarchiczny system, w którym rada narodowa wyższego szczebla mogła uchylić uchwałę rady narodowej niższego szczebla, nie miał nic wspólnego z lokalną samorządnością i w praktyce sprowadzał się do przekazywania radom decyzji władz centralnych.
Naczelnym organem "administracji państwowej" w myśl konstytucji była Rada Ministrów. Rząd i poszczególni jego ministrowie powoływani mieli być przez Sejm. Brak precyzyjnego określenia powyższej procedury sprawiał, iż pozasejmowe organa władzy, w tym przede wszystkim Biuro Polityczne KC PZPR, mogły ingerować w działania i skład Rady Ministrów.
Zadaniem rządu było uchwalanie projektu budżetu państwa, uchwalanie i przedstawianie Sejmowi projektów Narodowego Planu Gospodarczego na okresy kilkuletnie, uchwalanie narodowych planów gospodarczych, zapewnienie wykonania ustaw, podejmowanie uchwał na podstawie ustaw i czuwanie nad ich wykonaniem, a także kierowanie pracą prezydiów rad narodowych.
Ponadto Rada Ministrów sprawowała ogólne kierownictwo w dziedzinie polityki zagranicznej oraz obronności państwa i organizacji sił zbrojnych. Miała też zapewnić ochronę porządku publicznego, interesów państwa i praw obywateli.
"Praworządność ludowa"
W rozdziale "Sąd i Prokuratura" powtarzano ustalenia dotyczące struktury i kompetencji tych organów przyjęte w ustawach z lipca i sierpnia 1950 r. Konstytucja stwierdzała, że wymiar sprawiedliwości w PRL sprawują: Sąd Najwyższy, sądy wojewódzkie, sądy powiatowe i sądy szczególne.
Prof. Ajnenkiel, oceniając wprowadzony system, podkreślił, iż najważniejszym dla określenia klasowego i politycznego charakteru sądownictwa był art. 48. Mówił on o tym, że sądy "stoją na straży ustroju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, ochraniają zdobycze polskiego ludu pracującego, strzegą praworządności ludowej, własności społecznej i praw obywateli, karzą przestępców".
"Z formuł tych - pisał Ajnenkiel - jedynie dwie ostatnie (...) miały charakter zobiektywizowany. Wszystkie poprzednie dotyczyły ideologicznej czy, ściślej rzecz biorąc, polityczno-represyjnej funkcji sądownictwa jako jednego z organów mających utrzymywać istniejący w Polsce reżim".
Najdłuższym rozdziałem ustawy zasadniczej z roku 1952 był rozdział dotyczący podstawowych praw i obowiązków obywateli. Konstytucja gwarantować im miała niezależnie od narodowości, rasy i wyznania równe prawa we wszystkich dziedzinach życia państwowego, politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego. Ponadto wolność sumienia i wyznania, wolność słowa, zrzeszania się i zgromadzeń, prawo do pracy, wypoczynku, ochrony zdrowia i nauki.
W PRL obowiązywać miała zasada równouprawnienia kobiet, ochrony małżeństwa i rodziny oraz opieki nad wychowaniem młodzieży.
Konstytucja zapewniała także obywatelom nietykalność osobistą. Pozbawienie wolności mogło nastąpić tylko w przypadkach określonych ustawą. Zatrzymany powinien być zwolniony, jeśli w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania nie doręczono mu postanowienia sądu lub prokuratora o aresztowaniu.
Artykuły dotyczące obowiązków obywatelskich sformułowane zostały bardzo rygorystycznie. Ustawa stwierdzała, że każdy jest "obowiązany przestrzegać przepisów konstytucyjnych i ustaw oraz socjalistycznej dyscypliny pracy, szanować zasady współżycia społecznego, wypełniać sumiennie obowiązki wobec państwa".
W art. 77 nakładano na obywateli obowiązek "strzeżenia własności społecznej", jednocześnie grożąc, iż "osoby, które dopuszczają się sabotażu, dywersji, szkodnictwa lub innych zamachów na własność społeczną, karane są z całą surowością prawa".
Prof. Wojciech Roszkowski charakteryzując ustawę zasadniczą z 1952 r. pisał: "Kształt konstytucji PRL wynikał z rosyjskiego rozumienia prawa jako narzędzia w ręku absolutnej władzy, a nie zbioru powszechnie obowiązujących norm precyzujących zasady zachowania jednostek i grup dla dobra ogółu".
Konstytucja jako narzędzie władzy absolutnej
W ostatnim rozdziale konstytucji zapisano artykuł dotyczący zasad jej zmiany. Mogła ona nastąpić w drodze ustawy uchwalonej przez Sejm większością co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Konstytucja nie określała jednak zasad powyższej procedury, co ułatwiło w przyszłości częste jej przeprowadzanie.
Prof. Wojciech Roszkowski charakteryzując ustawę zasadniczą z 1952 r. pisał: "Kształt konstytucji PRL wynikał z rosyjskiego rozumienia prawa jako narzędzia w ręku absolutnej władzy, a nie zbioru powszechnie obowiązujących norm precyzujących zasady zachowania jednostek i grup dla dobra ogółu".
Fasadowość instytucji konstytucyjnych i całkowity brak kontroli społecznej nad respektowaniem zasad ustawy zasadniczej to cechy, które istotnie upodabniają Konstytucje PRL do konstytucji stalinowskiej. W obu przypadkach enigmatyczność i nieokreśloność używanych w niej sformułowań, połączone z równie wielką co fikcyjną szczodrością w dziedzinie praw obywatelskich, w rzeczywistości kryły totalitarny system, w którym realna władza należała do przywódców partii komunistycznych.
Konstytucja PRL przyjęta 22 lipca 1952 r. w swoim zasadniczym kształcie obowiązywała do 1989 r., w tym czasie zmieniana była 18 razy. (PAP)
Mariusz Jarosiński
mjs/ ls/
