Warszawa 11.11.1989. II Kongres PSL tzw. wilanowskiego. Przemarsz ul. Krakowskie Przedmieście uczestników Kongresu na mszę św. do bazyliki archikatedralnej św. Jana Chrzciciela; w pierwszym rzędzie, m.in. prezes PSL-Wilanów Franciszek Kamiński (2L), ks. prałat Bogusław Bijak (3L), w drugim rzędzie, m.in. wiceprezesi PSL-Wilanów Franciszek Kieć (3L), Hanna Chorążyna (4L) i Stanisław Laskowski (5L). Fot. PAP/L. Wawrynkiewicz
30 lat temu, 5 maja 1990 r., odbył się kongres jedności ugrupowań ludowych, który doprowadził do powstania zjednoczonego PSL. Transformacja ZSL i innych stronnictw ludowych w Polskie Stronnictwo Ludowe była jedyną po 1989 r. udaną próbą nawiązania do tradycji przedwojennych.
Po II wojnie światowej społeczeństwo polskie upatrywało w Polskim Stronnictwie Ludowym Stanisława Mikołajczyka jedynej alternatywy dla zagrożenia rządami namiestników Kremla. Komuniści zdawali sobie sprawę, że PSL jest niezwykle istotną siłą społeczną, zdolną do przeciwstawienia się budowie dyktatury. Od powrotu do kraju Mikołajczyk stał się obiektem zmasowanej akcji propagandowej PPR i jej sojuszników. Komuniści wspierali także akcje rozłamowe wewnątrz PSL oraz działaczy dążących do przejęcia kontroli nad partią i rozpoczęcia ścisłej współpracy z nowymi władzami.
Stanisław Mikołajczyk (1901-1966)
Aresztowano delegatów na PSL-owskie konwencje, rewidowano partyjne lokale, prywatne mieszkania, siedzibę Naczelnego Komitetu Wykonawczego. Wielu aktywistów wzywano na przesłuchania, proponując wystąpienie z PSL w zamian za zaprzestanie represji. Funkcjonariusze UB śledzili działaczy, niektórym odebrano gospodarstwa na ziemiach odzyskanych. Usuwano ich z rad narodowych, z pracy w sądownictwie i administracji, wytaczano kolejne procesy, zdarzały się morderstwa.
8 października 1947 r. Naczelny Komitet Wykonawczy PSL przyjął rezolucję stwierdzającą, że władze uniemożliwiają partii działalność. Miał to być wstęp do podjęcia decyzji o zawieszeniu wszelkiej aktywności pozaparlamentarnej. Wybory do sejmu w lutym 1947 r., podobnie jak referendum w roku 1946, zostały sfałszowane przez komunistów, w parlamencie zasiadło jedynie 28 posłów PSL. Cząstkowe wyniki wskazywały na przygniatające zwycięstwo PSL. Po potajemnym wyjeździe Stanisława Mikołajczyka komuniści przystąpili do ostatecznej likwidacji niezależnego ruchu chłopskiego. Celem było stworzenie podporządkowanego im „pasa transmisyjnego” polityki komunistycznej do środowisk wiejskich. 27 listopada 1949 r. na kongresie zjednoczeniowym doszło do połączenia podporządkowanych komunistom resztek Polskiego Stronnictwa Ludowego z otwarcie prokomunistycznym, powołanym jesienią 1944 r. Stronnictwem Ludowym. Zjednoczone Stronnictwo Ludowe stało się partią satelicką PZPR. Mimo niejednokrotnie udanych prób podejmowania niezależnych inicjatyw politycznych pozycja ZSL w systemie politycznym PRL w ciągu kolejnych niemal czterech dekad pozostawała właściwie niezmienna. Nie zmieniło tego również powstanie w 1981 r. niezależnego ruchu ludowego skupionego w NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność”.
Polskie Stronnictwo Ludowe
Patronem tych inicjatyw był ksiądz prałat Bogusław Bijak. W 1986 r. prymas Józef Glemp mianował go asystentem kościelnym ruchu ludowego. Był także kapelanem Batalionów Chłopskich. Prowadzona przez niego parafia p.w. św. Anny w warszawskim Wilanowie stała się ośrodkiem starań o zjednoczenie ruchu ludowego. Tam 15 sierpnia 1989 r. doszło do spotkania działaczy Polskiego Stronnictwa Ludowego z lat 1945–1949, żołnierzy Batalionów Chłopskich, przedstawicieli rolniczej „Solidarności”, Związku Młodzieży Wiejskiej oraz Ogólnopolskiego Społecznego Komitetu Odrodzenia Ludowego. Podjęto decyzję o wznowieniu działalności Polskiego Stronnictwa Ludowego, które do historii przeszło jako PSL „wilanowskie”. 11 listopada 1989 r. na pierwszego prezesa wybrano gen. Franciszka Kamińskiego, komendanta głównego Batalionów Chłopskich. Jego głównym celem stało się patronowanie zjednoczeniu ruchu ludowego. Odrodzone PSL działało na podstawie statutu partii uchwalonego na kongresie w styczniu 1946 r.
Bataliony Chłopskie
Do odbudowy ruchu ludowego dążyli również działacze zalegalizowanej w kwietniu 1989 r. „Solidarności” Rolników Indywidualnych. Część jej aktywistów rozpoczęła tworzenie struktur PSL „Solidarność”.
W czasie przygotowań do obrad okrągłego stołu wydawało się, że ZSL wciąż jest lojalnym sojusznikiem PZPR. Już w lutym 1989 r. władze Stronnictwa rozpoczęły rozmowy ze środowiskami rolniczymi, które kilka miesięcy później stworzą „wilanowskie” PSL. Najważniejszym krokiem w procesie uniezależnienia się ZSL od PZPR było rozpoczęcie rozmów koalicyjnych z Obywatelskim Klubem Parlamentarnym i Stronnictwem Demokratycznym. 16 sierpnia klub poselski ZSL udzielił oficjalnego poparcia koalicji z „Solidarnością” i Stronnictwem Demokratycznym. Stworzenie nowej większości doprowadziło do powstania rządu Tadeusza Mazowieckiego.
30 lat temu rząd Tadeusza Mazowieckiego uzyskał wotum zaufania
Jesienią 1989 r. na polskiej scenie politycznej działały więc trzy ugrupowania ludowe. Mimo negatywnego bagażu doświadczeń historycznych to właśnie ZSL, dzięki swojej sile organizacyjnej, było najbardziej uprawnione do zjednoczenia ugrupowań ludowych. Mogli tego dokonać działacze młodszego pokolenia, „nieskażeni” wieloletnią bliską, „satelicką współpracą” z PZPR. 11 września 1989 r. nowym prezesem ZSL został Dominik Ludwiczak, poseł w kadencji 1985–1989, a w latach 1980–1981 r. członek „Solidarności” RI. Jego celem stało się szybkie zorganizowanie zjazdu partii i przygotowanie jej nowego programu politycznego. Podczas kongresu przeprowadzonego 26–27 listopada 1989 r. w warszawskiej Sali Kongresowej ZSL przekształciło się w PSL-Odrodzenie. Prezesem partii był Kazimierz Olesiak, a przewodniczącym Rady Naczelnej prawnik Józef Zych. Na prezesa honorowego wybrano Tadeusza Nowaka, weterana Batalionów Chłopskich, współpracownika Stanisława Mikołajczyka.
Wincenty Witos (1874-1945)
Kongres próbował symbolicznie odciąć się od komunistycznej przeszłości. Jedynie symbolicznie uczczono pamięć Mikołajczyka. W programie politycznym odwołano się także do myśli Wincentego Witosa i Macieja Rataja. Podkreślono, że przemiany polityczne i społeczne muszą się odbywać przy udziale ruchu ludowego. Równocześnie przypomniano, że ZSL odegrało wielką rolę w uchronieniu polskiej wsi przed kolektywizacją. Co ciekawe, w przeciwieństwie do głównego nurtu „Solidarności” nowe PSL wezwało do rozwiązania Układu Warszawskiego. Delegaci zaznaczyli też, że również NATO straciło sens istnienia. Nowym elementem programu politycznego było także uwzględnienie postulatów na rzecz ochrony środowiska naturalnego.
Okrągły Stół
Działania władz „nowego” PSL wyprzedzali lokalni działacze. Już wczesną wiosną 1990 r. w gminach i województwach odbywały się wspólne zebrania struktur PSL-Odrodzenie, „PSL wilanowskiego” i PSL „Solidarność”. Do połowy kwietnia w 33 województwach doszło do zjednoczenia struktur dawnego ZSL i „PSL wilanowskiego”. W sześciu województwach do procesu zjednoczeniowego włączyły się również struktury PSL wywodzącego się z „Solidarności”. Wśród lokalnych aktywistów byłego ZSL narastało niezadowolenie wobec opieszałych działań władz partii. 5 kwietnia 1990 r. prezesi 37 komitetów wojewódzkich złożonych z przedstawicieli dwóch lub trzech partii zwołali Kongres Jedności PSL i powołali Komisję Kongresową, której celem było przygotowanie programu obrad i dokumentów zjednoczeniowych.
Kongres odbył się 5 maja 1990 r. Efektem obrad było połączenie PSL-Odrodzenie, „PSL wilanowskiego” i części struktur PSL „Solidarność”. Na prezesa Naczelnego Komitetu Wykonawczego wybrano Romana Bartoszcze. Rolnik z Kujaw był jednym z twórców rolniczej „Solidarności”. W stanie wojennym został internowany na ponad dwa miesiące. Po zwolnieniu działał w podziemnym Ogólnopolskim Komitecie Oporu Rolników i wydawał pismo „Żywią i Bronią”. Jego brat Piotr Bartoszcze został brutalnie zamordowany przez bezpiekę w 1984 r. Na przewodniczącego Rady Naczelnej wybrano działacza ZSL Romana Jagielińskiego. Niewielka grupa wilanowskiego PSL odrzuciła ideę zjednoczenia i we współpracy z NSZZ „Solidarność” RI stworzyła PSL – Porozumienie Ludowe.
IPN przedstawi nowe ustalenia ws. śmierci Piotra Bartoszcze
W tym samym roku kandydatem zjednoczonego PSL na urząd prezydenta został Roman Bartoszcze. Zdobył 7,15 proc. głosów i zajął piąte miejsce pośród sześciu kandydatów. Jednak już kilka miesięcy później Bartoszcze i większość działaczy wywodzących się ze środowisk solidarnościowych opuścili PSL. Bartoszcze założył Polskie Forum Ludowo-Chrześcijańskie „Ojcowizna”, które nie odegrało żadnej roli politycznej. Większy sukces osiągnęło Polskie Stronnictwo Ludowe – Porozumienie Ludowe, które w 1991 r. wprowadziło do Sejmu 28 posłów, którzy poparli rząd Jana Olszewskiego. Kilka lat później PSL-PL weszło w skład koalicji AWS.
Zmarł Roman Bartoszcze, były poseł i założyciel "Ojcowizny"
Po odejściu Romana Bartoszcze kontrolę nad PSL przejęło środowisko dawnego ZSL. Nowym przewodniczącym został trzydziestodwuletni Waldemar Pawlak. W czerwcu 1992 r., po obaleniu rządu Jana Olszewskiego, został on pierwszym premierem III RP wywodzącym się ze środowiska postkomunistycznego. W ciągu ostatnich trzydziestu lat PSL wchodziło w skład koalicji rządowych przez czternaście lat, dłużej niż którakolwiek z formacji polskiej sceny politycznej.
Michał Szukała (PAP)
szuk / skp /
