Kilkadziesiąt projektów konserwatorskich, dokumentacji, ekspertyz i inwentaryzacji w różnych obiektach w siedmiu krajach od Ukrainy, przez Francję, po Stany Zjednoczone – wykonał Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA w 2020 r.
Specjaliści z Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą zajmujący się ratowaniem od zniszczenia, zabezpieczaniem oraz konserwacją i restauracją poloników, czyli pozostających poza granicami kraju materialnych śladów polskiej historii, nie zaniechali swojej działalności w trudnym roku panowania pandemii – poinformował PAP Instytut POLONIKA.
O historię i jej ślady trzeba dbać, bo nic nie jest wieczne – mówi dyrektor Instytutu Dorota Janiszewska-Jakubiak. – Nie chcę moralizować ani tym bardziej posługiwać się truizmem, ale nawet najgrubszy mur pozostawiony bez opieki z czasem zacznie się kruszyć i rozsypywać, a co dopiero materia znacznie delikatniejsza – rzeźby, obrazy czy unikatowe malowidła ścienne.
Jak zaznacza dyr. Janiszewska-Jakubiak, zadania były i są trudne, a pandemia sporo w planach Instytutu zamieszała. – Musieliśmy stworzyć całkiem nowe procedury, żeby nie tylko kontynuować już rozpoczęte prace, lecz także zacząć coś nowego mimo ciągle zmieniających się przepisów, zamykania granic i wszechobecnej kwarantanny – wyjaśnia dyr. Instytutu. - Zaręczam, że mimo to staramy się pracować bez opóźnień – dodaje.
Zachęcam do spojrzenia na statystyki związane z renowacją znajdującej się na cmentarzu Łyczakowskim kaplicy Krzyżanowskich, które specjalnie zostały rozpisane nieco szerzej. Skala może zaskoczyć! – podkreśla.
Instytut realizuje swoje projekty w ramach trzech programów strategicznych: Ochrona, Badania i Popularyzacja polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą.
W ramach programu Ochrona zrealizowano 36 projektów konserwatorskich, 27 dokumentacji, ekspertyz i inwentaryzacji w różnych obiektach w siedmiu krajach od Ukrainy, przez Francję, po Stany Zjednoczone.
W roku 2020 wiele przedsięwzięć prowadzono na Ukrainie. Przykładowo we Lwowie trwa konserwacja malowideł Franza (Franciszka) i Sebastiana Ecksteinów w dawnym kościele pojezuickim – obecnie greckokatolickiej cerkwi garnizonowej pw. Świętych Piotra i Pawła.
Rozpoczęto też prace przy malowidłach Stanisława Stroińskiego nad chórem w katedrze łacińskiej, a jednocześnie zakończono prace remontowe i konserwatorskie monumentalnych, barokowych schodów prowadzących do kościoła franciszkanów pw. św. Antoniego. Z kolei na fasadzie dawnego kościoła dominikanów pw. Bożego Ciała (obecnie cerkiew greckokatolicka Najświętszej Eucharystii) przeprowadzono konserwację czterech rzeźb i monstrancji.
Na lwowskim cmentarzu Łyczakowskim przeprowadzono konserwację i odbudowę nagrobka rodziny architekta Piotra Tarnawieckiego. Kosztem 1,65 mln zł dawną świetność odzyskała kaplica Krzyżanowskich, a zaawansowane prace trwają przy monumentalnej kaplicy Barczewskich. O skali trudności tej realizacji świadczą fizyczne rozmiary samego mauzoleum – ten potężny grobowiec ma aż trzy kondygnacje.
Kaplica Krzyżanowskich, której remont pod okiem specjalistów Instytutu Polonika przeprowadziła firma Monument Service, była szczególnie wymagająca. Neogotycki zabytek nazywany potocznie „kaplicą z chimerami” był zawilgocony, zdewastowany i groził katastrofą budowlaną. Remont zaczął się jeszcze w roku 2019. Trwał 18 miesięcy i zakończył się w grudniu 2020 r.
Nad tym projektem pracowały, nie licząc asysty specjalistów Instytutu, aż 32 osoby – 16 Polaków i 16 Ukraińców.
Wykonano 4951 zdjęć cyfrowych, a materiały związane z realizacją zadania, w tym 18 raportów miesięcznych, można przeliczyć na 53 gigabajty danych.
Podczas remontu wykorzystano 8728 cegieł, a tych zniszczonych z elewacji wymieniono aż 3805. Ceramika na dachu wymagała całkowitego odtworzenia (na podstawie 2 sztuk dachówki karpiówki i jednego tzw. gąsiora ‒ tylko tyle znaleziono w obiekcie). Finalnie na dach trafiło 1052 dachówki i 75 gąsiorów. Zachowało się zaledwie 25 szybek witrażowych, więc 1088 wyprodukowano od nowa (w tym 192 lampiony, czyli białe szybki oprawione w ołów). Wykorzystano także 12 ton bruku bazaltowego i 10 m³ wapniaka na plac.
Wśród pozostałych, równie ważnych, aktywności programu „Ochrona” warto przypomnieć, że w Muzeum Polskim w Ameryce w Chicago (The Polish Museum of America) przeprowadzono prace konserwatorskie kolejnej serii obrazów. Wśród nich znalazły się m.in. dzieła Józefa Czapskiego („Gołębnik”), Ireny Pokrzywnickiej „Irpo” (obrazy „Zima” i Lato” – pendant do „Wiosny” i „Jesieni” z cyklu „Cztery pory roku”), Jana Zamoyskiego („Mała gosposia”), Emila Krchy „Pejzaż z Krzemieńca”, Henryka Grunwalda („Pejzaż spod Lublina”) czy Rafała Malczewskiego („Ulica”).
We Francji pod egidą Instytutu prowadzono prace konserwatorskie na cmentarzu Les Champeaux w Montmorency, które dotyczyły m.in. znajdującego się tam nagrobku Adama Mickiewicza i jego rodziny.
W litewskim kościele pw. św. Kazimierza w Powiewiórce, gdzie 15 grudnia 1867 r. ochrzczono przyszłego Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, odrestaurowano zaś zabytkowe schody. Program „Ochrona” inspirował także prace konserwatorskie czterech obrazów pochodzących z Wilna i Rzymu, które wśród 200 innych prac znalazły się na wystawie „Geniusz baroku. Szymon Czechowicz (1689‒1775)” w Muzeum Narodowym w Krakowie.
W obszarze Badań natomiast prowadzono 27 projektów, w tym 11 wydawniczych (na różnym etapie finalizowania) w dziewięciu krajach Europy. Wśród nich znalazły się m.in. dokumentacje polskich cmentarzy na Ukrainie, pałaców i dworów na obszarze dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego czy też nowożytnych pałaców w samym Wilnie.
Prowadzone też były badania dotyczące twórczości polskich artystów, np. we Francji i Wielkiej Brytanii, oraz architektów lwowskich
Trzy projekty zakończyły się publikacjami wydanymi w serii „Studia i Materiały”.
Są to Jana Wiktora Sienkiewicza „Polska sztuka na emigracji w londyńskiej kolekcji Matthew Batesona”; Agaty Dworzak „Polejowscy. Karta z dziejów lwowskiego środowiska artystycznego w drugiej połowie XVIII wieku”; Mariusza Kaczki i Dariusza Kołodziejczyka „Turecki pasza i szlachta: korespondencja osmańskiego gubernatora Chocimia Iliasza Kołczaka paszy ze szlachtą Rzeczypospolitej z lat 1730‒1739”.
POLONIKA dofinansowały także książkę Jana Szajnera i Marcina Rechłowicza „Tramwaje lwowskie 1880‒1940”.
Kolejne publikacje ‒ jak naukowa edycja młodzieńczego dziennika Bronisława Piłsudskiego, a także praca poświęcona dziełom rytowników i wydawców augsburskich wykonywanym dla polskiej klienteli w XVII‒XVIII wieku czy książka prezentująca praktycznie nieznany opis geograficzny ziem Polski i Litwy wraz z mapami szczegółowymi Rzeczypospolitej, wykonany przez francuskiego kartografa Guillaume’a Sansona ‒ są na ostatnim etapie przygotowania do druku.
W ramach trzeciego obszernego programu Popularyzacja zrealizowano bądź zorganizowano:
- 3 kolejne odcinki serialu dla dzieci „Polo i Nika”;
- film animowany „Hetman” związany z 400-setną rocznica śmierci Stanisława Żółkiewskiego;
- 17 spotkań w ramach tzw. czwartków na luzie (spotkania na fanpage’u Instytutu na Facebooku);
- 4 audiobooki („Śledztwa kolekcjonera”, „Polacy w Lipawie”, „Bukowski. Imię żyje nadal” i „Historia cmentarza Na Rossie w Wilnie”.
Projekty wydawnicze. Na liście ukończonych pozycji są: Wojciecha Przybyszewskiego „Śledztwa kolekcjonera”; Anny Sylwii Czyż i Bartłomieja Gutowskiego „Podręcznik do inwentaryzacji polskich cmentarzy i nagrobków poza granicami kraju”; Gustawa Manteuffla „Inflanty Polskie” (publikacja dwujęzyczna); „Na tropie poloników” (dwa zeszyty dla dzieci); Jurija Smirnowa „Sekrety Lwowa tom 2” (koedycja) i „Cmentarz Na Rossie w Wilnie” (koedycja), książka pod redakcją Anny Sylwii Czyż i Bartłomieja Gutowskiego.
Historia Mówiona – wywiady wideo z ludźmi zasłużonymi dla kultury. W roku 2020 opublikowano zapisy wielogodzinnych rozmów ze Stanisławem Morawskim, z Marią i Cecylią Rey, Leonem Piesowockim, Barbarą Kłosowicz-Krzywicką oraz Kazimierzem Pierre-Piotrem Zaleskim.
Zorganizowano też 5 wystaw mobilnych, z czego dwie podróżowały po kraju („Rossa. Wileńska nekropolia”, „Jedźmy do Ameryki. Wycinki z historii Polonii Amerykańskiej”).
6 wystaw w portalu Google Arts & Culture w kilku wersjach językowych;
16 scenariuszy zajęć edukacyjnych;
2 książeczki o polskim dziedzictwie kulturowym dla najmłodszych;
9 wypraw wakacyjnych on-line;
1 gra planszowa, której produkcję finalizujemy w tym roku.
2000 gości z 50 krajów odwiedziło 6 wystaw, które Instytut Polonika organizuje on-line na portalu Google Arts and Culture (od maja 2020); wystawy są w 6 wersjach językowych (polska, angielska, włoska, litewska, łotewska, ukraińska).
W ramach akcji #zostanwdomu ruszył m.in. cykl spotkań on-line pod hasłem „Czwartek na luzie – kuluarowe rozmowy o polonikach” (odbywają się co drugi tydzień we współpracy z działem „Komunikacja”). W ubiegłym roku odbyło się 17 takich spotkań oraz wieczór promujący najnowszą książkę Wojciecha Przybyszewskiego „Śledztwa kolekcjonera”.
bitnego akwarelisty można oglądać
13 wyjątkowych akwareli ze 150 polonikami przygotował dla nas architekt i akwarelista Tytus Brzozowski. Ze względu na obostrzenia sanitarne premierę wystawy „Tytus Brzozowski. 12 miast” w galerii przenieśliśmy na rok 2021. Prace wybitnego akwarelisty prezentujące polonika od Chicago po Tbilisi można jednak oglądać wirtualnie w Google Arts & Culture.
Programy dotacyjne: w ramach własnego programu „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – wolontariat 2020” zorganizowano 16 projektów dla 344 osób, które poza krajem przepracowały 182 dni. Ogółem wolontariusze Instytutu zajmowali się 145 obiektami w 64 miejscowościach (m.in. Litwa, Ukraina, Francja, Mołdawia). Wśród zrealizowanych projektów szczególne miejsce zajęły prace związane z opieką nad cmentarzami i grobami polskimi poza krajem – nie tylko na terenie dawnych ziem wschodnich Rzeczypospolitej. Wolontariusze pracowali np. na cmentarzach polskich w Afryce. W tym roku pojawiły się również projekty związane z inwentaryzacją i badaniami zagrożonych obiektów sakralnych – m.in. drewnianych świątyń.
Instytut ‒ jako instytucja zarządzająca programem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” ‒ nadzorował także realizację 52 zadań. Wśród nich można wymienić prace konserwatorskie mozaikowej dekoracji zaprojektowanej przez Józefa Mehoffera w najstarszej części tzw. katedry ormiańskiej we Lwowie, ale też szósty już etap ratowania kolegiaty św. Wawrzyńca w Żółkwi. We lwowskiej katedrze łacińskiej zakończono konserwację i restaurację obrazu Józefa Chojnickiego „Modlitwa w Ogrójcu” oraz kontynuowano prace w kaplicy Jabłonowskich i przy witrażu „Matka Boża Królowa Aniołów” (projektu Teodora Axentowicza) znajdującym się nad chórem. Prowadzono również prace na cmentarzach
Kontynuowano prace konserwatorskie w kolegiacie Świętej Trójcy w Ołyce (to już ich siódmy etap), we wnętrzu Kamienicy Królewskiej we Lwowie, przy odbudowie Sanktuarium Matki Bożej w Bołszowcach oraz ratowano rzeźby i detale architektoniczne w kościele pojezuickim pw. Świętych Piotra i Pawła we Lwowie, a także dekoracje sztukatorskie w kościele pw. św. Mikołaja Bpa w Kamieńcu Podolskim.
Instytut rozdysponował środki dla podmiotów, które pracują w Wilnie (np. w kościele oo. franciszkanów pw. św. Franciszka i św. Bernarda, gdzie zrealizowano drugi etap konserwacji polichromii prezbiterium czy w kościele pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, w którym ratowana była polichromia sklepień nawy głównej).
Pozytywnie rozpatrzono wnioski związane z: wydaniem katalogu rzeźby polskiej z XIX i pierwszej połowy XX wieku znajdujących się w zbiorach Lwowskiej Narodowej Galerii Sztuki oraz redakcją i drukiem kolejnych tomów publikacji „Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej” (tomy XI‒XIV). Fundusze z MKiDN skierowano na rzecz: inwentaryzacji i digitalizacji zbiorów w Muzeum Polskim w Rapperswilu oraz archiwaliów Polskiego Instytutu Naukowego (PIASA), zespołu „Legiony Polskie” z Instytutu Piłsudskiego w Ameryce, konserwacji 84 litografii Jana Nepomucena Lewickiego ze zbiorów Towarzystwa Historyczno-Literackiego / Biblioteki Polskiej w Paryżu, a także obrazów z kolekcji Fundacji Kościuszkowskiej.
Komunikacja i promocja: w roku 2020 stronę Instytutu (www.polonika.pl) odwiedziło więcej osób niż łącznie w latach 2018-2019.
9229 użytkowników do końca 2020 r. obserwowało stale fanpage Instytutu na Facebooku. Rośnie również liczba tzw. followersów, czyli obserwatorów naszego profilu na Instagramie. Zwiększa się liczba osób odwiedzających kanał Poloniki na YouTube.
Wzrasta wśród odbiorców świadomość znaczenia poloników – w 2020 r. ukazało się 2291 publikacji poświęconych działalności Instytutu.
Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA jest wyspecjalizowaną państwową instytucją kultury powołaną w 2017 r. przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Piotra Glińskiego. Instytut prowadzi projekty o charakterze konserwatorskim, naukowo-badawczym, edukacyjnym i popularyzatorskim.
Anna Bernat (PAP)
abe /rj / skp /
