Poznański Czerwiec w listach

Właśnie listy kierowane do radia wydają się być najlepszym probierzem stosunku społeczeństwa do Poznańskiego Czerwca. I trzeba od razu stwierdzić, iż stosunek ten był właściwie powszechnym poparciem dla protestujących, co zresztą musieli przyznać sami rządzący. Jak wynika z analizy przygotowanej przez Komitet ds. Radiofonii na potrzeby Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, na około 2 tys. listów dotyczących wydarzeń w stolicy Wielkopolski, które zostały nadesłane do Polskiego Radia (pamiętajmy – wówczas najbardziej powszechnego medium), zaledwie 10% zawierało potępienie protestu i jego uczestników, z kolei aż 80% niosło oskarżenie peerelowskich władz „o bezduszność, biurokrację, defensywność”, zaś kolejnych 10% zostało – jak to określono – napisanych „z pozycji wrogich”. I to wszystko mimo oszczerczej kampanii propagandowej uruchomionej natychmiast przez rządzących…

Listy do radia, podobnie zresztą jak do innych instytucji, pisano w trosce o bezpieczeństwo – w większości anonimowo. I tak np. dłuższy list – oczywiście bez podawania swego nazwiska – do najważniejszej i budzącej największe kontrowersje audycji propagandowej PR – „Fala 49” skierował pracownik Zakładów im. Stalina w Poznaniu (ZISPO). Przedstawiał w nim szczegółowo wydarzenia w stolicy Wielkopolski z końca czerwca 1956 roku. Swój opis zaczynał od tego co stało się w przeddzień wybuchu protestów, a kończył „rozmowami uczestników po wydarzeniach”. W tym ostatnim akapicie pisał m.in.: „Gazety starają się wmówić prowokację, a ci ludzie nie wierzą”. Sam autor listu twierdził, że owszem wierzy w prowokację, ale bynajmniej nie tę, o której „informowała” peerelowska propaganda. Jego zdaniem „Prowokację stworzył aktyw K[omitetu] W[ojewódzkiego], ponieważ to jest wygodne, tak kryje się niedołęstwo partii”. Krytykował prasę: „Pisze się nieprawdę o tym, że dzieci w ogóle nie zostały zabite”. I dodawał, że fałszowanie informacji powoduje, iż ludzie wiedzący, że było inaczej „znów zieją nienawiścią”.

Częstym elementem listów do radia było wprost wyrażane poparcie dla protestantów. I tak np. autor podpisujący się, jako „Stały słuchacz Fali 56” stwierdzał: „Naprawdę duma i radość rozpiera serca nasze, że nareszcie znalazł się ktoś w Polsce, kto potrafił uzewnętrznić bolączkę całej klasy robotniczej [...] wraz z całą załogą naszych zakładów przyłączam się do naszych bohaterów z Poznania”. Z kolei w liście sygnowanym „Piotrkowianka” padały słowa: „Wszyscy Polacy wstrząśnięci jesteśmy i wzruszeni bohaterstwem naszych braci z Poznania […] Poznaniacy wskazali nam drogę, którą należy kroczyć aż do zwycięstwa!”, a „Były działacz społeczny” z Błonia pisał: „Odnośnie co do wypadków poznańskich, to tylko jest jeden błąd, że nie nastąpiły one wszędzie i jednocześnie, bo cóż nam pozostało, gdy zostaliśmy doprowadzeni głodowymi płacami na brzeg przepaści”.

Na marginesie, częstym wątkiem w listach nadsyłanych do radia była po prostu bieda, w której autorzy upatrywali głównej przyczyn protestu. Jednocześnie wydarzenia w stolicy Wielkopolski określane były właściwie od samego początku mianem powstania lub rewolucji. I tak np. autor podpisujący się „Stały słuchacz z Grudziądza” oceniał: „Wystąpienia poznańskie nazywają po prostu rewolucją głodową”, i dodawał: „Ja ze spokojnym sumieniem przyłączam się do ich zdania”. Z kolei wspomniana wcześniej „Piotrkowianka” wieszczyła wprost: „Jestem głęboko przekonana, że Powstanie Poznańskie nie będzie ostatnim powstaniem, przy takim tempie wzrostu stopy życiowej robotnika i inteligenta pracującego”.

Innym adresatem listów był peerelowski „wymiar sprawiedliwości”. I tak np. anonimowy nadawca w piśmie do Prokuratury Wojewódzkiej w Poznaniu pytał: „Dlaczego dalej burzycie naród przez kłamstwa? Premier Cyrankiewicz kłamie bezczelnie – generalny prokurator go naśladuje. Wiadomo, że UB zaczęło strzelać, a nie robotnicy. To możecie mówić na Uralu, ale nie nam, co wszystko widzieliśmy”. Do tej samej prokuratury i do poznańskiego sądu trafiła też kartka od kolejnego anonimowego autora, który także stwierdzał: „Pierwsze strzały padły z gmachu Urzędu Bezpieczeństwa, przez tamtejszych urzędników na spokojny pochód. Na skutek strzałów z Urzędu padły cztery osoby. To był powód dalszego rozgoryczenia, wypadków […] To samo na ulicy Dąbrowskiego w pochód strzelał ubowiec. Padły dwie osoby”.

Korespondencja spływała również do partii. I tak np. do Komitetu Miejskiego PZPR w Świdnicy przyszedł list, w którym stwierdzano, że „robotnicy ze Świebodzina łączą się z robotnikami z Poznania”. Z kolei do KC PZPR dotarł list „Ekspozytury Ruchu Oporu Robotniczego” z Olsztyna, w którym stwierdzano m.in.: „My robotnicy i pracownicy dziesiątków zakładów m. Olsztyna zgłaszamy Wam bezimiennie, lecz z całą stanowczością, że solidaryzujemy się z bohaterską bracią robotniczą Poznania i zakładów dawniej Cegielskiego, która dala 28 czerwca wyraz rozpaczy całego świata pracy Polski Ludowej […] Cześć i chwała bohaterom poznańskim”.

Listy trafiały oczywiście także do prasy drukowanej. Autor anonimu do „Trybuny Robotniczej” w Stalinogrodzie (Katowicach) polemizował z propagandową wizją wydarzeń: „odruch robotników nie został spowodowany przez wroga zewnętrznego, ale przez prawo do życia, którego ani Partia, ani Rząd nie uznają”.

O czym była wcześniej mowa, część listów była pisana również do zakładów pracy w stolicy Wielkopolski. I tak np. do „robotników Poznańskiej Elektrowni” skierowane zostało pismo sygnowane „Robotnicy Łodzi”. Pisano w nim: „Robotnicy Łodzi składają podziękowanie za wzięcie udziału w rozruchach, są dumni z ich bojowości, przesyłają życzenia uczestnikom rozruchów, nawołują do wycięcia w pień komunistów, liczą na robotników Poznania, są z nimi, przepowiadają wybuch rozruchów u siebie”. Identyczny list został wysłany do Zakładów im. Stalina w Poznaniu (ZISPO). W pierwszej połowie lipca do rady zakładowej Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w stolicy Wielkopolski dotarł list z wyrazami solidarności włókniarzy z Bielska. Nieco później do rady zakładowej – tym razem Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego – dotarła anonimowa pocztówka o treści: „Pracownicy ZNTK w Pile solidaryzują się ze strajkiem pracowników ZNTK w Poznaniu”.

Natomiast kilkanaście dni wcześniej do pracowników poznańskiego „Stomilu” przyszedł list z Tarnowa, w który pisano m.in.: „Mimo, że otrzymujecie, drodzy towarzysze, listy potępiające Wasz bohaterski, godny prawdziwego Polaka czyn, to nie wierzcie tym potępieniom, bo są one podyktowane przez wrogów klasy robotniczej […] Właśnie ci, którzy was tak gorliwie potępiają za Wasze upomnienie się o ludzkie prawa, to są zdrajcy wiernie służący wrogom klasy robotniczej[…]. Wasz potężny, bohaterski zryw zapisał się złotymi zgłoskami na karcie historii Polski. Żaden uczciwy Polak tego nie potępia, przeciwnie, jest pełen uznania dla waszego bohaterstwa[…]. Wasz czyn i krew przelana nie pójdą na marne. Jak wykwitły plamy krwi robotników polskich na ulicach Poznania, tak wykwitnie z niej sprawiedliwość i wolność dla Polski”. List był sygnowany „robotnicy z miasta Tarnowa”. 

Oddzielną kategorią były listy kierowane do bliskich. Tu zresztą można wyróżnić dwie odrębne grupy – te pisane przez i do mieszkańców stolicy Wielkopolski, oraz te będące dziełem żołnierzy odbywających służbę wojskową zapewne w Poznaniu i okolicach oraz ich bliskich. Listy obu tych grup łączyła troska i obawa o los. I tak np. autorka jednego z listów przechwyconych 29 czerwca przez Powiatowy Urząd ds. Bezpieczeństwa Publicznego w Bielsku pisała: „Serce moje zmroziła wiadomość nadana w komunikacie rannym o rozruchach w Poznaniu. Jestem ogromnie zdenerwowana i oczekuje słówka od Rodziców, czy Mamusia i Tatuś są zdrowi. Strasznie te chwile przeżywam tu. Proszę odwrotnie o odpowiedź”. Autor innego również dawał wyraz niepokojowi: „Stefaneczko moje drogie ukochane, pisze ten list do Ciebie w nerwach, ponieważ dowiedziałam się o krwawych demonstracjach w Poznaniu. Nie słuchałam wczoraj ani dziś radia, tak że dowiedziałam się o tym dopiero teraz w biurze. Rzekomo nie obeszło się bez ofiar. Dzidziuniu możesz sobie wyobrazić jak się czuję, bo przecież moja myśl, to Ty, czy czasem nie przechodziłeś w tym miejscu i czy Ci się coś złego nie stało”.

Z kolei w listach pisanych z Poznania zdarzały się relacje dotyczącego przebiegu zdarzeń, np.: „Urządzili manifestacje z transparentami, domagając się o podwyższenie zarobków, po pewnym czasie rozbroili wojewódzka milicję, rozpuścili więzień i następnie napadli na Urząd Bezpieczeństwa. Na drugi dzień wezwano wojsko do obrony. Na miasto wyjechały czołgi, aby ich rozbroić i to nie pomogło, zaczęli rozbrajać wojsko i od tego czasu padały obustronnie strzały, zaczęła się walka uliczna. W walce tej zginęło bardzo dużo ludzi cywilnych, słyszałem pobocznie, że ok. tysiąca osób, gazeta podaje że 30 osób, wojskowych jest dużo rannych. Auta i tramwaje zostały powywracane, poza tym dużo zniszczyły czołgi, czyli całe miasto w tym czasie zamarło. Dzisiaj jest sobota, ruch w mieście jest już normalny”.

Jak wspomnieliśmy, zdarzały się też relacje „z drugiej strony”. Jeden z żołnierzy jednostki wojskowej w Biedrusku pisał do rodziny w Mikuszowicach: „Co tu się działo to chyba wiecie. Strzelanina z okien, ulic, tak, że walkę prowadziliśmy cały czwartek, piątek do nocy. W czasie tych starć trochę oberwałem po plecach, ale rana jest lekka, bo dostałem kulę przez łopatkę i nie jest nic groźnego, fakt, że śmierć widziałem w oczach”.

Dzisiaj wszystkie te listy pozostają ważnym świadectwem minionej – miejmy nadzieję, że na zawsze – epoki. I wzbogacają naszą wiedzę na temat Poznańskiego Czerwca, a dokładniej jego postrzegania przez współczesnych dramatycznym wydarzeniom Polaków.

Grzegorz Majchrzak

Autor jest pracownikiem Biura Badań Historycznych IPN

Źródło: Muzeum Historii Polski