Strona tytułowa katalogu przygotowanej przez Archiwum IPN wystawy Rozkaz nr 00485. Antypolska operacja NKWD na sowieckiej Ukrainie 1937–1938. Źródło: www.facebook.com/archiwumipn
Podczas tzw. operacji polskiej NKWD aresztowano ponad 143 tys. Polaków; spośród nich 111 tys. skazano na karę śmierci – podali archiwiści IPN, przypominając o sowieckim ludobójstwie z lat 1937–1938. Nieznana jest liczba represjonowanych kobiet i dzieci; szacuje się, że było ich kilkaset tysięcy.
W środę minie 84. rocznica wydania - przez szefa NKWD Nikołaja Jeżowa - rozkazu, który zapoczątkował eksterminację Polaków - obywateli Związku Sowieckiego. Rozkaz, przed jego wydaniem, zaakceptowało Biuro Polityczne Komitetu Centralnego WKP(b) z Józefem Stalinem na czele. Tzw. operacja polska NKWD była jedną z największych zbrodni przeciwko narodowi polskiemu w XX wieku.
Operacją polską przyjęło się nazywać represje stosowane wobec Polaków w Związku Sowieckim na mocy rozkazu operacyjnego nr 00485 wydanego 11 sierpnia 1937 r. przez Nikołaja Jeżowa, szefa NKWD i organów bezpieczeństwa państwa.
"+Operacją polską+ przyjęło się nazywać represje stosowane wobec Polaków w Związku Sowieckim na mocy rozkazu operacyjnego nr 00485 wydanego 11 sierpnia 1937 r. przez Nikołaja Jeżowa, szefa NKWD i organów bezpieczeństwa państwa. +Operacja polska+ nie była jedyną operacją narodowościową okresu Wielkiego Terroru. W ramach innych podobnych akcji represjom podlegali także Finowie, Niemcy, Koreańczycy, Kurdowie, Ormianie, Cyganie, Irańczycy, Afgańczycy, Grecy, Łotysze, Bułgarzy, Macedończycy" - podała dr Bożena Witowicz z Archiwum IPN, która przygotowała notatkę na ten temat w mediach społecznościowych IPN.
"+Operacja polska+ była jednak największą pod względem skali sowiecką ukierunkowaną akcją narodowościową i jedną z najokrutniejszych" - podkreśliła.
Ludobójstwo było spowodowane tym, że w latach 30. reżim sowiecki zaczynał coraz bardziej obawiać się "wrogów władzy radzieckiej", także wśród mniejszości narodowych, stąd też nasiliły się prześladowania Polaków.
„Losy Polaków na Wschodzie XIX–XX wiek. Repatriacje, przesiedlenia i osadnictwo”
"Szczególnie obawiano się polskiej interwencji zbrojnej, mającej na celu rzekomo oderwanie terytorium Ukrainy od ZSRS i przyłączenie jej do Polski. Ze względu na zagrożenie inwazją sowieccy Polacy byli traktowani jako potencjalne wsparcie interwentów na miejscu, osoby zbierające dla nich dane wywiadowcze, werbujące agentów, prowadzące akcje dywersyjne i inne akty sabotażu. Polaków należało unieszkodliwić, a w sowieckiej nomenklaturze - zlikwidować" - przypomniała archiwistka.
Historycy szacują, że w ramach operacji NKWD aresztowano ponad 143 tys. Polaków - 111 tys. z nich skazano na karę śmierci, a prawie 30 tys. zesłano do łagrów. Nieznana jest liczba kobiet i dzieci, które represjonowano jako "członków rodzin zdrajców ojczyzny", ale badacze oceniają, że było ich nawet kilkaset tysięcy.
Zgodnie z rozkazem nr 00485 - jak czytamy w notatce Archiwum IPN, której towarzyszy m.in. cyfrowa kopia pierwszej strony rozkazu Jeżowa oraz informacje o skazaniach na jego podstawie - podejrzanymi dla Sowietów byli: działacze Polskiej Organizacji Wojskowej, pozostali w ZSRS jeńcy wojenni Wojska Polskiego, zbiegowie z Polski (niezależnie od czasu przybycia), emigranci polityczni, byli członkowie PPS i innych polskich antysowieckich partii politycznych, wreszcie "najaktywniejsza część lokalnego antysowieckiego elementu nacjonalistycznego z polskich rejonów". "Zwłaszcza ta ostatnia, bardzo pojemna kategoria pozwalała na szerokie zastosowanie represji i traktowanie praktycznie każdego Polaka jako osoby potencjalnie winnej" - podkreśliła dr Witowicz.
Posądzanym stawiano zarzut "działalności kontrrewolucyjnej" takiej jak: szpiegostwo na rzecz Polski, utrzymywanie kontaktów z polskimi służbami wywiadowczymi i otrzymywanie od nich konkretnych poleceń, werbowanie agentów, dywersja i sabotaż i nielegalne przekraczanie granicy. "Władze sowieckie starały się na wszelkie możliwe sposoby unicestwić Polaków, zachowując przy tym pozory realnych obwinień i słusznych wyroków. Do postawienia Polaków w stan oskarżenia za wrogą działalność śledczym wystarczało samo podejrzenie, które odpowiednio wyolbrzymiano. Zadawane podczas śledztw pytania sugerowały odpowiedź, a dowolne nazwisko, jakie padało podczas przesłuchania stawało się podstawą oskarżenia kolejnej osoby" - dodała archiwistka.
„Zagłada Polaków w Związku Sowieckim”
Przypomniała też, że w 2018 r. Archiwum IPN przygotowało wystawę "Rozkaz nr 00485. Antypolska operacja NKWD na sowieckiej Ukrainie 1937–1938". Na ekspozycji zaprezentowano unikatowe dokumenty, pozyskane do zasobu Instytutu z ukraińskich Państwowych Archiwów Obwodowych w Odessie, Chmielnickim i Winnicy.
Od stycznia 2017 r. prokuratorzy IPN prowadzą śledztwo dotyczące tej operacji NKWD, w którym przyjęli jej kwalifikację prawną jako zbrodni komunistycznej mającej postać ludobójstwa. To oznacza m.in., że nie ulega ona przedawnieniu. Represje te miały - jak podają prokuratorzy IPN - postać zabójstw popełnionych na co najmniej 111 tys. osobach, ale w ich zakres wchodzi także bezprawne pozbawianie wolności ok. 29 tys. osób polskiego pochodzenia i prowadzenie innych działań, które groziły wyniszczeniem części polskiej grupy narodowościowej żyjącej w latach 30. na terenie Związku Sowieckiego. (PAP)
nno/ pat/
