Defilada szwoleżerów i beliniaków przed marszałkiem Józefem Piłsudskim (stoi na trybunie). Widoczni także m.in.: płk Bolesław Wieniawa-Długoszowski (na czele defilady), gen. Daniel Konarzewski, płk Władysław Belina-Prażmowski, gen. Aleksander Osiński. Z lewej widoczny pomnik księcia Józefa Poniatowskiego, z prawej Pałac Saski. 1929 r. Fot. NAC
95 lat temu plac Saski otrzymał imię marszałka Józefa Piłsudskiego. W II Rzeczypospolitej podejmowano działania, by największy plac ówczesnej stolicy stał się przestrzenią dla wydarzeń państwowej rangi – mówi PAP historyk, koordynatorka ds. naukowych spółki Pałac Saski, Maria Wardzyńska.
"Pomiędzy starą a nowoczesną zabudową znajduje się plac Marszałka Józefa Piłsudskiego wraz z Grobem Nieznanego Żołnierza i Ogrodem Saskim. Trudno jest sobie wyobrazić, że miejsce to, położone w centrum europejskiej stolicy, w przeszłości pokrywał gęsty las i było przez długi czas zupełnie niezamieszkane przez ludzi" – napisała autorka książki "Niezwykła historia Pałacu Saskiego" (2020), Joanna Borowska.
Historia placu Saskiego i sięga połowy XVII wieku i pałacu poety Jana Andrzeja Morsztyna. "Za czasów królów z saskiej dynastii Wettinów, Augusta II zwanego Mocnym i jego syna Augusta III, budynek po wielu przebudowach stał się prywatną rezydencją i nazywany był pałacem Królewskim. Z czasem zaczęto używać określenia Pałac Saski i to właśnie ta nazwa bardzo szybko się przyjęła i upowszechniła" - przypomniała Borowska. Obok placu, od strony ul. Wierzbowej znajdował się Pałac Brühla. Południową granicę placu wyznaczała ul. Królewska, północną - ul. Wierzbowa, wschodnią - budynki położone przy Krakowskim Przedmieściu.
Jan E. Kowalski, prezes spółki Pałac Saski: pl. Piłsudskiego to najważniejszy plac w Polsce
"Tuż po odzyskania przez Polskę niepodległości sytuacja architektoniczna i urbanistyczna placu była skomplikowana. Środkową jego część zajmował ogromny gmach Soboru Aleksandra Newskiego wraz z dominującą ponad miastem 73-metrową dzwonnicą. Dla mieszkańców Warszawy był to złowrogi symbol rosyjskiej niewoli i ucisku. Wyburzono go w 1926 roku"- powiedziała PAP Maria Wardzyńska.
"W II Rzeczypospolitej podejmowano działania, by największy plac ówczesnej stolicy stał się przestrzenią dla wydarzeń państwowej rangi. Nieprzypadkowo więc w pałacach przy placu znalazły siedzibę dwie ważne instytucje państwowe" - wyjaśniła.
Po 1918 r. Pałac Saski został przejęty przez Wojsko Polskie. Mieścił się tam Sztab Generalny Wojska Polskiego, przemianowany na Sztab Główny (1928). Z kolei Pałac Brühla w latach 20. stał się siedzibą Główny Urzędu Telegraficznego, a później - Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
3 maja 1923 r. przed Pałacem Saskim ustawiono odzyskany z ZSRS pomnik Józefa Poniatowskiego autorstwa duńskiego rzeźbiarza Bertela Thorvaldsena. Dwa lata później w kolumnadzie pałacu usytuowano Grób Nieznanego Żołnierza.
"Umieszczenie tak ważnych dla świadomości narodowej obiektów przy Placu Saskim sprawiło, że stał się on jednym z najważniejszych miejsc na ówczesnej mapie stolicy. Szczególnego znaczenia nabierał 11 listopada, w rocznicę odzyskania niepodległości" - podkreśliła Wardzyńska.
Dwa dni przed obchodami 10. rocznicy odzyskania niepodległości, w sobotę 9 listopada 1928 r. Rada Miejska m. st. Warszawy uchwaliła, że plac Saski otrzyma imię marszałka Józefa Piłsudskiego.
11 listopada 1928 r. podświetlono siedziby ministerstw, Zamek Królewski, Belweder, Ratusz, Hotel Europejski, pomnik Adama Mickiewicza, Pocztę Główną i nowo nazwany plac Piłsudskiego. Setki gmachów udekorowano girlandami i flagami narodowymi.
Według relacji zamieszczonej na łamach "Kuriera Warszawskiego" po defiladzie na Polu Mokotowskim oddziały WP powróciły do koszar, natomiast pochód byłych legionistów maszerował ulicami Puławską, Alejami Ujazdowskimi, Nowym Światem i Krakowskim Przedmieściem na pl. Piłsudskiego, gdzie gen. Roman Górecki złożył kwiaty na Grobie Nieznanego Żołnierza i wygłosił przemówienie.
M. Wardzyńska: odbudowa Pałacu Saskiego to powrót do tożsamości kulturowej
Po wkroczeniu Niemców do Warszawy, w maju 1940 r. plac Piłsudskiego, został przemianowany na Sachsenplatz (plac Saski). 1 września 1940 r. w pierwszą rocznicę wybuchu wojny, w obecności ponad tysiąca stacjonujących w okupowanej Warszawie żołnierzy Wehrmachtu, Luftwaffe, esesmanów oraz niemieckich cywilów plac otrzymał nazwę" Adolf Hitler Platz". Przed ceremonią okupanci zasłonili pomnik ks. Józefa Poniatowskiego czerwonym parawanem z godłem III Rzeszy.
W styczniu 1941 r. brytyjski premier Winston Churchill palce prawej dłoni rozstawił tak, by przypomniały literę V - od słowa "Victory" (zwycięstwo), hitlerowski minister propagandy Joseph Goebbels zawłaszczył go jako symbol przyszłego zwycięstwa III Rzeszy. Na placu nazwanym imieniem wodza III Rzeszy ustawiono mierzącą ok. 10 metrów wysokości, wykonaną ze sklejki literę V. W nocy 27/28 lipca 1941 r. współzałożyciel Organizacji Małego Sabotażu "Wawer", harcerz Czesław Zadrożny "Mikita" oblał benzyną i podpalił propagandowy symbol. Ku radości mieszkańców stolicy, okupanci usunęli zwęglone szczątki "Victorii". Rezydujący w pobliskim Pałacu Brühla gubernator dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer opisał wydarzenie w raporcie dla władz w Berlinie.
Podczas Powstania Warszawskiego plac znajdował się w rękach Niemców. W grudniu 1944 r. wysadzili pałac Saski i Brühla oraz zburzyli pomnik Poniatowskiego. "Jedyną naziemną częścią, która po niej ocalała, jest fragment kolumnady z Grobem Nieznanego Żołnierza" – napisała Borowska.
Od stycznia 1945 r. do 6 maja 1946 r. używano nazwy plac Saski. Tuż przed pierwszą rocznicą zakończenia wojny przemianowano go na plac Zwycięstwa.
2 czerwca 1979 r. podczas pierwszej pielgrzymki do Polski papież Jan Paweł II odprawił tam mszę świętą dla ponad 400 tys. osób. „Stoimy tutaj w pobliżu Grobu Nieznanego Żołnierza. W dziejach Polski - dawnych i współczesnych - grób ten znajduje szczególne pokrycie. (…) Na ilu to miejscach ziemi ojczystej padał ten żołnierz? Na ilu to miejscach Europy i świata przemawiał swoją śmiercią, że nie może być Europy sprawiedliwej bez Polski niepodległej na jej mapie?" - mówił wówczas Ojciec Święty. Homilię zakończył słowami "Niech zstąpi Duch Twój! Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze ziemi! Tej ziemi!".
Przed pamiętną mszą, we wschodniej części placu z inicjatywy wiernych zbudowano krzyż. Na pamiątkę wydarzenia, w okresie stanu wojennego (1981-83) wielokrotnie układano krzyż z kwiatów, stale usuwany przez "bezpiekę". 30 lat po wydarzeniu odsłonięto wykonany białego granitu, dziewięciometrowy krzyż - projekt Marka Kucińskiego, Jerzego Mieżwiaka oraz Natalii Wilczak.
Kalendarium życia marszałka Józefa Piłsudskiego
Nazwę "Plac Marszałka Józefa Piłsudskiego" przywrócono w 1990 r. Na mocy uchwały Rady Miasta Stołecznego Warszawa z 8 listopada 2012 r otrzymała ona skrócone brzmienie "Plac marsz. Józefa Piłsudskiego".
Idea odbudowy pałaców Saskiego i Brühla, a tym samym urbanistycznego "domknięcia" placu pojawiła się tuż po wojnie.
"W 1946 r. prof. Jan Zachwatowicz na łamach +Skarpy Warszawskiej+ opublikował tekst +Zachowajmy Warszawie jej najpiękniejszy plac+, lecz odbudowę ograniczono tylko do fragmentu kolumnady Grobu Nieznanego Żołnierza. W PRL ogłoszono siedem konkursów architektonicznych na odbudowę obiektów przy placu, jednak nie zrealizowano ich" – przypomniała Maria Wardzyńska.
W ramach obchodów 100-lecia odzyskania niepodległości (2018) podjęto decyzję o odbudowie Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej. W 2021 r. powstała spółka Pałac Saski. 12 października 2023 r. w siedzibie Stowarzyszenia Architektów Polskich ogłoszono wyniki konkursu na "opracowanie koncepcji architektonicznej wraz z zagospodarowaniem terenu dla inwestycji polegającej na odbudowie Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej". Wybrano projekt pracowni WXCA Group. (PAP)
autor: Maciej Replewicz
mr/
