Siedziba Filmoteki Narodowej - Instytutu Audiowizualnego w Warszawie. Fot. PAP/Albert Zawada
29 kwietnia 1955 r. Prezydium Rządu podjęło uchwałę nr 330/55 o utworzeniu w Warszawie Archiwum Filmowego. Organem założycielskim nowej instytucji był Prezes Urzędu Kinematografii.
Pierwsze archiwum filmowe powstało w 1935 r. w Londynie, następne w Stanach Zjednoczonych (w Nowym Jorku), a kolejne w 1938 r. w Paryżu i Berlinie. Z ich inicjatywy w 1938 r. została powołana Międzynarodowa Federacja Archiwów Filmowych – FIAF (Fédération Internationale des Archive du Film) z siedzibą w Paryżu. Organizacja ta dążyła przede wszystkim do wymiany filmów pomiędzy archiwami dla celów kulturalnych, naukowych i oświatowych.
Pomysł stworzenia w Polsce profesjonalnego archiwum filmowego zrodził się w latach 1945–1946 w krakowskiej Wytwórni Filmowej. Zaczęto tam wówczas tworzyć pierwsze zbiory archiwalne. Kolejnym krokiem było tworzenie zbiorów archiwalnych przy powstałej w 1948 r. Wyższej Państwowej Szkole Filmowej w Łodzi. 29 kwietnia 1955 r., na mocy uchwały Prezydium Rządu, zostało powołane Archiwum Filmowe z siedzibą w Warszawie. W czerwcu rozpoczęło ono działalność przy ulicy Puławskiej 61. W skład zespołu kierowanego przez Jerzego Toeplitza wchodziło trzech pracowników: Władysław Banaszkiewicz, Leon Birn i Bolesław Michałek. We wrześniu archiwum zorganizowało doroczny międzynarodowy kongres FIAF, na który przyjechali archiwiści i szefowie filmotek z wielu krajów.
A. Wyżyński: Filmoteka Narodowa to według mnie instytucja na miarę Biblioteki Narodowej i Muzeum Narodowego
"Zakres działalności Archiwum Filmowego określono w dekrecie w dziewięciu punktach. Miało ono zajmować się przede wszystkim archiwizacją i wystawiennictwem eksponatów dotyczących kinematografii. Tym samym chciano stworzyć namiastkę muzeum kinematografii na wzór zachodnich instytucji" – napisała w opracowaniu naukowym "Zarys dziejów Filmoteki Narodowej" dr Magdalena Niedźwiecka. "Ponadto placówka ta miała zająć się prowadzeniem archiwum wszelkich filmów produkcji krajowej i zagranicznej, a także wszelkich dokumentów życia społecznego ich dotyczących oraz fotosów. Do tego archiwum miało prowadzić także centralny katalog dzieł filmowych" – pisała dalej dr Niedźwiecka.
Równolegle z odnajdywanymi filmami przedwojennymi, do zbiorów archiwum trafiały też współcześnie produkowane filmy polskie. Rolą tej instytucji było zachowanie wszelkich dzieł polskiej kinematografii.
Pierwsza dekada działalności archiwum koncentrowała się głównie na poszukiwaniu polskich filmów z okresu międzywojennego, rozproszonych po świecie. Jednym z efektów tych działań był zakup w 1959 r. w Stanach Zjednoczonych zbioru ponad 70 kopii przedwojennych polskich filmów. Trzy lata później, również w USA, kupiono kopie 30 kolejnych filmów. Na rozbudowę kolekcji Archiwum Filmowego składały się również współcześnie kręcone filmy polskie oraz pewna liczba dzieł z europejskich archiwów (członków Federacji) przekazywanych do Polski.
W 1961 r. zarządzeniem Ministra Kultury i Sztuki wprowadzono nazwę Centralne Archiwum Filmowe. Profil działalności instytucji nie uległ zmianie, chciano tylko podnieść rangę placówki, która od tej pory również tytularnie obejmowała zasięgiem całą Polskę. Cztery lata później archiwum mogło się już pochwalić kolekcją 217 polskich filmów przedwojennych, w tym około 100 filmów fabularnych w różnym stanie kompletności. Pozostałe były to filmy dokumentalne i kroniki Polskiej Agencji Telegraficznej.
Każdy kolejny rok przynosił nowe zbiory, np. w 1967 r. z radzieckiego Gosfilmofondu archiwum pozyskało 25 przedwojennych filmów polskich.
1 czerwca 1970 r. Centralne Archiwum Filmowe zmieniło nazwę na Filmoteka Polska. Głównym powodem zmiany nazwy była chęć nadania instytucji europejskiego charakteru i wykreowania nowego wizerunku społecznego – instytucji nie tylko zajmującej się gromadzenie materiałów filmowych, ale także udostępniającej je.
Dziesięć lat później stan odzyskania polskich przedwojennych filmów fabularnych wynosił 151 tytułów (22 filmy nieme, 129 dźwiękowych) na 373 tytuły wyprodukowane do 1939 roku (232 filmy nieme i 141 dźwiękowych).
Prof. Kowalski: kolekcja Filmoteki Narodowej jedną z największych w Europie
25 czerwca 1987 r. Filmoteka otrzymała status "Narodowej" i została wpisana do rejestru narodowych instytucji kultury. "W momencie tej zmiany częściowo przeobraził się jej status i zakres działania. Chodziło w tym raczej o nadanie Filmotece wyższej rangi. Należy zaznaczyć, że Filmoteka Narodowa znalazła się, podobnie jak Muzeum Narodowe, Zamek Królewski i zbiory wawelskie, wśród kilku instytucji upowszechniania kultury o znaczeniu ogólnokrajowym" – pisała w swoje pracy dr Niedźwiecka. Podkreślając, że "Dyrekcja Filmoteki zawsze dbała o to, by instytucja ta pełniła w dziedzinie kinematografii i historii filmu taką samą funkcję jak Biblioteka Narodowa w dziedzinie książki. By stała się instytucją koordynującą prace związane z gromadzeniem, ochroną i opracowywaniem wszystkiego, co na taśmie filmowej zostało zapisane".
Zgodnie z deklaracją UNESCO, każdy kraj ma obowiązek ochrony ruchomych obrazów w nienaruszonej formie. Oryginalne stare taśmy filmowe traktowane są jako zabytki kultury XX w.
Lata 90. były trudnym czasem dla Filmoteki – szef Komitetu Kinematografii Waldemar Dąbrowski wykreślił placówkę z puli narodowych instytucji, pozostawiając jednak jej niezmienioną nazwę i przypisał ją do rejestru placówek określanych mianem "kulturalnych", takich jak np. domy kultury.
"Instytucja o charakterze centralnym i znaczeniu międzynarodowym, o wyjątkowo bogatej tradycji gromadzenia filmów, straciła swoją dotychczasową pozycję. Odbiło się to przede wszystkim na finansowaniu projektów Filmoteki, począwszy od zabiegów konserwatorsko-restauratorskich, po wzbogacanie zasobu, czyli zakupu nowych, przede wszystkim zagranicznych dzieł sztuki filmowej" – napisała w swojej pracy dr Niedźwiecka.
Filmoteka Narodowa - proces konserwacji taśmy filmowej
Filmy zgromadzone w Filmotece Narodowej były magazynowane, opracowywane i udostępniane zainteresowanym placówkom, np. kinom lub organizatorom przeglądów tematycznych. Filmoteka prowadziła też badania naukowe i edukacyjne dotyczące historii polskiej kinematografii.
Latem 2000 r. Filmoteka otworzyła swój oddział w Łodzi i przejęła archiwa produkcyjne wytwórni filmowej z Wrocławia. Pojawiły się też nad nią czarne chmury – w grudniu na Kongresie Kultury Polskiej Filmoteka została uznana za instytucję najbardziej zagrożoną utratą zbiorów filmowych ze względu na fatalną infrastrukturę techniczną do ich przechowywania. W kolejnych latach Filmoteka przejmowała archiwa większości likwidowanych zespołów filmowych. Rozpoczął się też czas intensywnych prac nad cyfryzacją zbiorów i upowszechnianiem ich przez internet.
MKiDN: od czwartku nowa instytucja - Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny
Od 1 marca 2017 r., po połączeniu z Narodowym Instytutem Audiowizualnym, rozpoczyna funkcjonowanie pod nazwą Filmoteka Narodowa - Instytut Audiowizualny (FINA). "Przedmiotem działania Filmoteki Narodowej - Instytutu Audiowizualnego jest: gromadzenie, katalogowanie, zachowanie i restaurowanie oraz udostępnianie zbiorów oraz materiałów dokumentacyjnych, dotyczących narodowego dziedzictwa audiowizualnego; współtworzenie, produkcja, rejestracja i promocja dzieł kultury o wysokim poziomie artystycznym w celu ich emisji w programach mediów publicznych i prywatnych; produkcja materiałów audiowizualnych o wysokim poziomie artystycznym, dotycząca zagadnień związanych z kulturą, nauką, edukacją w celu ich emisji w programach mediów publicznych i prywatnych lub internecie albo rozpowszechniania w inny sposób; prowadzenie działalności edukacyjnej, naukowej, wydawniczej i kulturalnej" – napisano w "Dzienniku Ustaw", w którym ogłoszono decyzję Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego o połączeniu Filmoteki Narodowej i Narodowego Instytutu Audiowizualnego.
Obecnie zbiór Filmoteki Narodowej - Instytutu Audiowizualnego (FINA) należy do jednego z największych wśród europejskich archiwów filmowych.
Obejmuje: 2000 polskich filmów fabularnych od roku 1908 r. do lat współczesnych; 160 filmów przedwojennych; 100 tys. polskich filmów dokumentalnych i krótkometrażowych, 2000 polskich filmów animowanych, 15 tys. filmów zagranicznych. Przedwojenne filmy polskie oraz filmy zagraniczne z udziałem polskich twórców stanowią najcenniejszą część kolekcji, ze szczególnym wyróżnieniem filmów z udziałem wielkiej gwiazdy kina niemego - Poli Negri.
Część kolekcji ze zbioru polskiej kinematografii została zdigitalizowana. Wybrane filmy zrekonstruowano cyfrowo w projektach Nitrofilm i Repozytorium Cyfrowe.
Biblioteka FINA posiada największym w Polsce specjalistycznym zbiorów wydawnictw obejmujący ponad 30 tys. polskich i zagranicznych książek z dziedziny filmu. Jest to najważniejsze w Polsce centrum wiedzy specjalistycznej o filmie i kinematografii.
Tomasz Szczerbicki (PAP)
szt/ dki/
