Zrekonstruowane sklepienie drewnianej synagogi w Gwoźdźcu w Muzeum Historii Żydów Polskich. Fot. PAP/T. Gzell
Ręcznie wykonana, bogato zdobiona replika dachu i sklepienia XVII-wiecznej, już nie istniejącej, drewnianej synagogi z Gwoźdźca jest jednym z wizualnych symboli Muzeum Historii Żydów Polskich. Fragmenty polichromii sklepienia można zobaczyć na wielu pamiątkach z muzeum.
Jak ważnym dla placówki jest rekonstruowany dach nieistniejącej już synagogi w Gwoźdźcu świadczy fakt, że wielkość tego obiektu musiała być uwzględniona w projekcie budynku. Dzięki temu jest on widoczny z dwu kondygnacji Muzeum; widzowie mogą obejrzeć zarówno konstrukcję więźby dachowej, jak i bogato polichromowane sklepienie.
Drewniane synagogi, ze względu na dostępność i taniość surowca, były w XVII, XVIII wieku powszechne. Budowali je lokalni rzemieślnicy, niekoniecznie Żydzi, inspirując się architekturą dworów i bogatych domów mieszczańskich. Bożnice górowały nad otoczeniem wysokim, łamanym dachem, pod którym mieściły się sala modlitewna, sień i z czasem coraz większe babińce.
Jak zaznaczył dyrektor wykonawczy wystawy głównej Muzeum Historii Żydów Polskich Robert Supeł, pomysł rekonstrukcji dachu synagogi właśnie z Gwoźdźca nie był przypadkowy. Była ona jedną z trzech najstarszych synagog drewnianych, dla których zachowała się dokumentacja gromadzona w XIX i na początku XX wieku. Był to też budynek o znaczeniu przełomowym dla architektury drewnianych bożnic - zastosowano tam po raz pierwszy więźbę dachową dwukondygnacyjną i namiotowe sklepienie. Bardzo ważne są też polichromie tej bóżnicy.
Drewnianą synagogę w Gwoźdźcu koło Lwowa zbudowano w 1640 r. Jej wysokość wynosiła ok. 15 metrów, w tym 9 metrów liczył dach. Podstawa dachu ma prawie 100 mkw. (jest kwadratem o bokach 10 na 10 metrów). Synagoga została spalona podczas I wojny światowej. W okresie międzywojennym rozpoczęto jej odbudowę. Po raz kolejny została zniszczona w czasie II wojny światowej.
Wystrój malarski synagogi w Gwoźdźcu uważany był bowiem za jeden z najpiękniejszych - w ośmiokątnej centralnej sali przeznaczonej dla mężczyzn malowidła pokrywały całą powierzchnię ścian aż po sklepienie. Można było na niej zobaczyć motywy religijne, wyobrażenia zwierząt, roślin, znaków zodiaku, Jerozolimy, Lewiatana i inne symbole mesjańskie. Autorami polichromii byli żydowscy malarze znani z nazwisk, m.in. Mordechaja Lissitzki z Jaryczowa. Później - w 1729 r. malowidła zostały odrestaurowane przez Itzchaka ben Yehudę z Jaryczowa.
Polichromie w drewnianych bóżnicach w Polsce są zjawiskiem wyjątkowym, w zasadzie odosobnionym. Religia żydowska zabraniała odtwarzania wizerunków wszystkiego co jest na ziemi, co jest w niebie, w wodzie i pod wodą. Dlatego, jeśli w synagogach pojawiały się polichromie, to były to wzory geometryczne i inskrypcje.
"Żydzi polscy ze wschodnich terenów dawnej Rzeczypospolitej stworzyli sztukę niepowtarzalną. Znaleźli formułę pokazywania pewnych praw religijnych w postaci symboli zwierzęcych i roślinnych" - tłumaczy Maria Piechotka, współautorka (wraz z mężem Kazimierzem) licznych prac naukowych poświęconych drewnianym synagogom.
Zaznaczyła, że jedyne poza Polską polichromie tego typu można znaleźć w południowych Niemczech w tzw. bóżnicach polskich z XVIII wieku.
Prace nad rekonstrukcją dachu i polichromii były swego rodzaju przedsięwzięciem o charakterze historyczno-edukacyjnym. Rozpoczęto je w 2011 roku. Uczestniczył w nich międzynarodowy zespół studentów, historyków, architektów i artystów zajmujących się klasycznym rękodziełem drewnianym pod kierunkiem Ricka i Laury Brown z Handshouse Studio z Massachusetts; łącznie pracowało około 400 wolontariuszy i ekspertów.
Więźbę dachową odtworzono podczas warsztatów rekonstrukcyjnych w Sanoku, a w siedmiu innych miastach (Rzeszów, Kraków, Wrocław, Gdańsk, Sejny, Kazimierz Dolny, Szczebrzeszyn) dekoracyjne sklepienie. Każdy warsztat przeprowadzony był w istniejących synagogach murowanych z zaangażowaniem lokalnej społeczności. Na początku 2013 roku dach wraz ze sklepieniem został zainstalowany w budynku muzeum.
Wszystkie prace przy replice więźby wykonywane są ręcznie, tradycyjnymi metodami i technikami stosowanymi w XVII wieku. W ten sposób zbudowano więźbę dachową - począwszy od okorowywania bali drewnianych siekierami po łączenie elementów za pomocą drewnianych kołków. Także polichromia wykonywana jest w sposób tradycyjny przy użyciu farb wykonanych na bazie wody, kleju króliczego oraz naturalnych pigmentów.
W podobny sposób powstała też rekonstrukcja drewnianej, polichromowanej bimy, która stanęła pod sklepieniem repliki synagogi. Bima to specjalnie wydzielone, zazwyczaj podwyższone i usytuowane w centrum synagogi miejsce. W trakcie nabożeństw odczytuje się z niej fragmenty Tory lub odprawia modły.
Drewnianą synagogę w Gwoźdźcu koło Lwowa zbudowano w 1640 r. Jej wysokość wynosiła ok. 15 metrów, w tym 9 metrów liczył dach. Podstawa dachu ma prawie 100 mkw. (jest kwadratem o bokach 10 na 10 metrów).
Synagoga została spalona podczas I wojny światowej. W okresie międzywojennym rozpoczęto jej odbudowę. Po raz kolejny została zniszczona w czasie II wojny światowej. Rekonstrukcję jej dachu przeprowadzono w oparciu o zachowaną bogatą dokumentację fotograficzną i rysunkową obiektu autorstwa Karola Maszkowskiego i Aloisa Breiera oraz prace naukowe Kazimierza i Marii Piechotków oraz Thomasa Hubki. (PAP)
dsr/ abe/
