Blisko sto eksponatów: obrazy, rysunki, projekty dekoracji i kostiumów, makiety teatralne - autorstwa braci Andrzeja i Zbigniewa Pronaszków można oglądać od czwartku na wystawie w Pałacu Opatów, oddziale Muzeum Narodowego w Gdańsku.
Kurator wystawy "Pronaszkowie. Przestrzenie teatru" Małgorzata Abramowicz przypomniała, że artyści zapoczątkowali w teatrze polskim wraz z Leonem Schillerem tzw. Wielką Reformę, która była kontynuacją myśli Stanisława Wyspiańskiego, a za granicą jej twórcami i propagatorami byli m.in. Edward Gordon Craig, Adolphe Appia, Georg Fuchs i Konstantin Siergiejewicz Stanisławski.
"Zbigniew i Andrzej Pronaszko swoimi poszukiwaniami stworzyli podwaliny pod polską nowoczesną scenografię, która w latach 20. i 30. XX w. przestawała pełnić funkcję tylko dekoracyjną, a stawała się ważnym elementem artystycznym dzieła teatralnego" - wyjaśniła Abramowicz.
Małgorzata Abramowicz: "Zbigniew i Andrzej Pronaszko swoimi poszukiwaniami stworzyli podwaliny pod polską nowoczesną scenografię, która w latach 20. i 30. XX w. przestawała pełnić funkcję tylko dekoracyjną, a stawała się ważnym elementem artystycznym dzieła teatralnego".
Wystawiane w Pałacu Opatów w Gdańsku-Oliwie obiekty pochodzą ze zbiorów: Muzeum Teatralnego w Warszawie, Muzeów Narodowego w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Gdańsku; Muzeum Sztuki w Łodzi; Muzeum Historycznego Miasta Krakowa oraz kolekcji prywatnych.
Bracia Zbigniew (1885-1958) i Andrzej (1888-1961) Pronaszkowie urodzili się w Debreczynie na Podolu.
Wczesne prace malarskie braci miały charakter symboliczny, nawiązywały do sztuki młodopolskiej i europejskiej secesji, ale jeszcze przed I wojną światową wraz z Tytusem Czyżewskim popularyzowali idee ekspresjonizmu, kubizmu i futuryzmu. W 1917 r. założyli ugrupowanie Ekspresjoniści Polscy, przemianowane później na Formizm. Malując w duchu formistycznym czerpali ze sztuki średniowiecznej i malarstwa ludowego.
Swoje malarskie doświadczenia Zbigniew wykorzystywał w rzeźbie, w latach 1923-24 pracował w Wilnie nad pomnikiem Adama Mickiewicza. Nowatorskie potraktowanie sylwetki wieszcza nie wzbudziło zachwytu, obelisku nie zrealizowano. Malarstwo Zbigniewa ewoluowało w stronę koloryzmu: malował portrety, martwe natury, często z instrumentami muzycznymi, najchętniej ze skrzypcami i gitarą. Po II wojnie światowej jego twórczość nabrała charakteru egzystencjalnego i refleksyjnego.
Andrzej Pronaszko po okresie fascynacji formizmem zajął się kolorem, malował akwarele z podróży po Francji i Włoszech. Zaczął też tworzyć prace konstruktywistyczne, malarskie i architektoniczne m.in. model Teatru Symultanicznego (1928), który pokazano na wystawie w Poznaniu (1929) i w Paryżu (1931). W 1930 r. wziął udział w wystawie polskiego malarstwa współczesnego w Muzeum Miejskim w Gdańsku.
Wielką pasją braci był teatr. Podczas studiów interesowali się ideami reformy teatralnej Edwarda Gordona Craiga i pracami Stanisława Wyspiańskiego. Na wystawie teatralnej, zorganizowanej przez Leona Schillera w Krakowie (1914) przedstawili wspólnie opracowane projekty dekoracji do "Judasza z Kariothu" Karola Huberta Rostworowskiego.
Podczas I wojny światowej bracia zamieszkali w Zakopanem, gdzie w 1915 r. zadebiutowali opracowując dekoracje i kostiumy do fragmentów "Legionu" Wyspiańskiego i "Lilli Wenedy" Słowackiego w reżyserii Stefana Żeromskiego. W latach 1916-1924 współpracowali z teatrami w Krakowie, Łodzi, Lwowie, Wilnie.
Jednak dopiero współpraca z Leonem Schillerem w Teatrze im. Bogusławskiego w Warszawie pozwoliła braciom zrealizować założenia "kompozycji scenicznej przestrzeni".
W latach 1924-1926 powstały najważniejsze spektakle polskiego teatru monumentalnego, do których wspólnie opracowali scenografię: "Pasterka wśród wilków" Henri Gheona, "Bandurka i Pastorałka" Schillera, "Kniaź Patiomkin" Tadeusza Micińskiego, "Achilleis" S. Wyspiańskiego, "Róża" Żeromskiego, "Cyrulik sewilski" Pierre'a de Beaumarchais. Przestrzeń sceny zabudowywali podestami, pochylniami, schodami, kostiumy przez nich projektowane były zgeometryzowane, uproszczone, nawiązywały do craigowskiej nadmarionety.
Po zamknięciu Teatru im. Bogusławskiego (1926) Zbigniew Pronaszko wycofał się z teatru, pracował jeszcze tylko kilka razy dla teatru Cricot Józefa Jaremy. Andrzej Pronaszko w latach 1932-1937 tworzył dla Teatru Miejskiego we Lwowie, gdzie zrealizował ponad 50 spektakli.
W 1932 r. Andrzej Pronaszko po raz pierwszy zaprojektował scenografię do słynnej realizacji "Dziadów" Mickiewicza w inscenizacji Schillera. Niezmiennym elementem we wszystkich scenach był podest oraz umieszczone w głębi, trzy krzyże, miejsca akcji (kaplica, więzienie, salon) symbolizowały kopuła, krata, kolumna. Kostium przypominał rzeźbę, był zgeometryzowany, wymuszał na aktorze hieratyczne ruchy i gesty.
"Dziady" w inscenizacji Schillera i Pronaszki realizowane były jeszcze trzykrotnie: w Wilnie (1933), w Teatrze Polskim w Warszawie (1934) i w Sofii (1937). W opinii historyków teatru, "Dziady" Schillerowskie były najznakomitszą realizacją idei teatru monumentalnego.
Po wojnie Andrzej Pronaszko pracował w teatrach krakowskich Starym i Słowackiego. Ostatnią realizacją artysty była "Beatrix Cenci" Słowackiego (1959) w warszawskim Teatrze Polskim.
Wystawa w gdańskim Pałacu Opatów potrwa do 1 lipca. (PAP)
rop/abe/
