Pomniki nagrobne trzech bohaterów powstania listopadowego, zachowane na cmentarzach na terenie Ukrainy, zostały odrestaurowane z funduszy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Dwa z nich znajdują się na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie, trzeci na cmentarzu w Łopatynie.
Pomnik Seweryna Goszczyńskiego
W latach 2014-15 poddano pracom konserwatorskim nagrobek Seweryna Goszczyńskiego (1803-1876), społecznika, powstańca, pisarza i poety romantycznego. Jego powieść poetycka "Zamek kaniowski" (1828), osnuta wokół wydarzeń Koliszczyzny - powstania hajdamackiego na Ukrainie w 1768 r., należy do ważnych utworów epoki romantyzmu.
Goszczyński był członkiem Sprzysiężenia Piotra Wysockiego. W nocy z 29 na 30 listopada 1830 r., wraz z innymi młodymi spiskowcami uczestniczył w ataku na siedzibę wielkiego księcia Konstantego w warszawskim Belwederze. To wydarzenie zainicjowało wybuch powstania listopadowego. Goszczyński, w randze kapitana, walczył następnie w korpusie generała Józefa Dwernickiego. Wziął udział w bitwach pod Stoczkiem i Nową Wsią. Po kapitulacji Warszawy przekroczył granicę pruską wraz z korpusem generała Rybińskiego – moment ten opisał w wierszu "Wyjście z Polski". Kiedy po latach emigracji powrócił w 1872 r. do kraju osiedlił się we Lwowie. Zmarł 25 lutego 1876 r. Pochowany został na lwowskim cmentarzu Łyczakowskim.
Okazały pomnik nagrobny z siedzącą w fotelu nadnaturalnej wielkością postacią zmarłego, umieszczoną na wysokim cokole, jest dziełem znakomitego lwowskiego rzeźbiarza Juliana Markowskiego. Monument stanął niedaleko od wejścia na cmentarz, w Alei Zasłużonych. Formą nie przypomina typowych nagrobków, ale raczej upamiętnienie typowe dla przestrzeni miejskiej.
Pomnik został odrestaurowany staraniem Fundacji Dziedzictwa Kulturowego, ze środków Programu MKiDN „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”. Polsko-ukraińskim zespołem konserwatorów kierował Bartosz Markowski. Warto przypomnieć, że prace konserwatorskie na terenie cmentarza Łyczakowskiego są systemowo podejmowane od 2008 r. na podstawie protokołów uzgodnień, podpisanych przez przedstawicieli Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego z reprezentantami władz miejskich Lwowa.
Nadzorowane są przez Departament Dziedzictwa Kulturowego za Granicą i Strat Wojennych MKiDN, we współpracy z Zarządem Ochrony Środowiska Historycznego Lwowskiej Rady Miejskiej i dyrekcją zabytkowej nekropolii.
Pomnik Juliana Konstantego Ordona
W 2016 r. program prac konserwatorskich realizowany na cmentarzu Łyczakowskim przez Fundację Dziedzictwa Kulturowego i finansowany przez MKiDN obejmował trzynaście nagrobków. Jednym z największych wyzwań, jakie stanęły przed polskimi i ukraińskimi konserwatorami, pracującymi pod kierunkiem Anny Sztymelskiej-Karczewskiej, był pomnik Juliana Konstantego Ordona (1810-1887), powstańca listopadowego, kawalera Krzyża Srebrnego Orderu Virtuti Militari. W czasie powstania, podczas obrony Warszawy, dowodził baterią artylerii w reducie nr 54, wysadzonej w powietrze 6 września 1831 r. W wierszu "Reduta Ordona" jego śmierć opisał Adam Mickiewicz. W rzeczywistości Ordon nie zginął. Po powstaniu przebywał na emigracji. Zmarł śmiercią samobójczą we Florencji, a jego zwłoki sprowadzone zostały do Lwowa staraniem inżyniera Ludwika Ostaszewskiego i rzeźbiarza Tadeusza Barącza. Ten znakomity artysta na grób Ordona, zaplanowany w Alei Zasłużonych, zaprojektował pomnik – obelisk o kształcie zbliżonym do piramidy, zwieńczony orłem. U stóp obelisku podrywa się do boju ranny lew.
Barącz, ze względu na pogarszający się stan zdrowia i postępującą chorobę oczu, nie mógł dokończyć prac nad upamiętnieniem. Pomnik, wykonany według jego projektu, powstał w pracowni innego lwowskiego rzeźbiarza, Juliana Markowskiego. Uroczyste odsłonięcie monumentu odbyło się 29 listopada w 1896 r., w 65 rocznicę powstania listopadowego. Jak podaje Aleksander Medyński, autor wydanego we Lwowie w 1937 r. "Ilustrowanego przewodnika po cmentarzu Łyczakowskim", w niszy pomnika umieszczono prochy bohatera wraz z ozdobnym manuskryptem głoszącym: "Postawieniem pomnika tego oddaliśmy zasłużoną cześć nie tylko walecznemu oficerowi, bohaterskiemu obrońcy Ojczyzny, Julianowi Konstantemu Ordonowi, ale i wszystkim tym, którzy w walce za wolność i Ojczyznę polegli lub też na tułactwie zawsze i wszędzie około oswobodzenia Polski i urzeczywistnienia naszych ideałów życie swoje oddali w ofierze. Prześlijmy im poza grób słowa pociechy i zasługi - Jeszcze Polska nie zginęła".
Pomnik gen. Józefa Dwernickiego
Trzeci z omawianych pomników upamiętnia gen. Józefa Dwernickiego. To jeden z najważniejszych zabytków związanych z polskim wojskiem i powstaniami narodowymi, zlokalizowanych na terenie Ziemi Lwowskiej. Gen. Dwernicki, dowódca kawalerii w powstaniu listopadowym, po emigracji we Francji powrócił do kraju w 1848 r. i osiadł we Lwowie. Letnie miesiące spędzał w Łopatynie w pałacu Adama hr. Zamoyskiego; tam zmarł 23 listopada 1857 roku.
Miejsce wiecznego spoczynku generała zyskało godną oprawę. Grobowiec składa się z płyty i ustawionego obok sarkofagu z rzeźbą lwa. Na płycie wykuto napis: „ŚP. JÓZEF DWERNICKI – generał wojsk polskich – 1857. Powyżej napisu znajduje się krzyż z emblematami wojskowymi w tle (sztandar, lufa armatnia, szabla, miecz). Sarkofag, na którym stoi lew, opatrzony jest inskrypcją: „ŚP. JÓZEFOWI DWERNICKIEMU – Generałowi Wojsk Polskich – Kawalerowi Krzyża Polskiego I francuskiego Legii Honorowej – Zwycięzcy w roku 1831 pod Stoczkiem i Kurowem, a w roku 1814 pod Montmartre, urodzonemu w Warszawie 19 marca 1779 roku – walczącemu bohaterowi i Wodzowi ku czci i chwale pomnik wdzięczni Rodacy i Weterani ufundowali w 1861 roku i pomnik położyli w Roku 1863” oraz zdobny w płaskorzeźbione panoplia i symbole Wiary, Nadziei i Miłości.
Granitowy lew oparty jest na lufie działa armatniego oraz na urnie okrytej kirem i wieńcem. Ogrodzenie wzorowano na czterech lufach z dział armatnich dużego kalibru, z walk powstańczych 1830-31, złączonych żelaznymi sztabami, do których wmontowane były żelazne lance kawaleryjskie. Na lufach znalazły się nazwy zwycięskich bitew. Odkąd we Lwowie, w 1867 r., powstało polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, grobowiec pozostawał pod jego opieką.
W okresie zaborów był licznie odwiedzany przez wycieczki; zwłaszcza przez młodzież, dla której gen. Dwernicki był narodowym bohaterem, symbolem męstwa w walce o wolną Ojczyznę.
Pomnik nie uległ poważniejszym zniszczeniom podczas obu wojen, a w latach 90. XX w., gdy Łopatyń znalazł się granicach nowego państwa ukraińskiego, poddano go pracom zabezpieczającym. Fundusze na ten cel przekazało Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą działające w ówczesnych strukturach ministerstwa kultury. W 2016 r. przeprowadzona została pełna konserwacja zabytku. Odrestaurowany został staraniem Fundacji Mosty z funduszy Programu MKiDN „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”. Zespołem polskich konserwatorów kierował Bartosz Markowski.
oprac. Dorota Janiszewska-Jakubiak (MKiDN)
abe/mjs
