Cezary Łazarewicz laureatem Literackiej Nagrody Nike

Przewodniczący jury Tomasz Fijałkowski podkreślił, że lektura "wybitnej literacko" książki Łazarewicza to "niełatwe doświadczenie". "Poraża obraz ogromnej machiny państwa" - mówił.

"To historia sprzed ponad trzech dekad, zamkniętej epoki, ale mechanizmy w niej opisane zawsze mogą się powtórzyć. Ta książka jest wiarygodnym świadectwem tamtego czasu. Podczas obrad jury w jednym byliśmy zgodni: że po przeczytaniu 20 stron mamy wrażenie, iż nagle znaleźliśmy się z powrotem w latach 80. Bardzo to jest ciężkie doświadczenie" - podkreślił Fijałkowski. Jak dodał "ta książka może być też przestrogą przed tym, co może się zdarzyć, gdy wymiar sprawiedliwości traci niezależność i staje się narzędziem politycznej władzy".

Cezary Łazarewicz wspominał, że pisząc książkę "Żeby nie było śladów", bał się, że nikt jej nie przeczyta. Jak dodał, opisane przez niego w książce mechanizmy władzy "są wieczne". To nie jest tak, że takie rzeczy działy się tylko w latach 80. - ocenił.

„Nie czuję się pisarzem. Pisarz raczej tworzy rzeczywistość, a ja próbuję ją odtwarzać. Nagroda literacka jest dla mnie dużym zaskoczeniem, ale też wyróżnieniem; nie tylko dla mnie, ale dla wszystkich reporterów, dla Polskiej Szkoły Reportażu. Dzisiaj reportaż wkracza na salony literacki” - powiedział laureat po odebraniu nagrody.

Podkreślił, że "warto walczyć o prawdę, bo prawda jest najciekawsza, nie ma nic innego". "Prawda jest tym, co nas kształtuje. Docieranie, zrywanie tych wszystkich powłok, które nam malują politycy, PR-owcy, ludzie którzy mają nam zamącić w głowie, to jest sens dziennikarstwa” - ocenił.

"Żeby nie było śladów” przypomina historię Grzegorza Przemyka, na którego świadectwie maturalnym nauczyciele napisali m.in. że "stanowił dużą indywidualność", "wykazywał daleko idącą niezależność i umiejętność samodzielnego myślenia", "odznaczał się dużą dojrzałością", "był tolerancyjny i życzliwy" i "miał talent poetycki". Przemyk zmarł na skutek pobicia przez milicjantów 14 maja 1983 roku, trzy dni przed swoimi dziewiętnastymi urodzinami.

„Moją ulubioną książką jest +Struktura kłamstwa+ Piotra Wierzbickiego. Dla mnie to była taka struktura kłamstwa, rozliczenie z PRL-em, dotarcie do sedna. Kiedy zacząłem czytać dokumenty w IPN-ie, to byłem przekonany, że ktoś już to zrobił przede mną. Ale nikt tego nie zrobił. Wszyscy o tej sprawie zapomnieliśmy, ja także, choć to była sprawa, która mnie kształtowała” – mówił Łazarewicz.

Zauważył, że jest o dwa lata młodszy od Grzegorza Przemyka. "W szkole średniej rozmawialiśmy o tej sprawie z kolegami. Po raz pierwszy złapaliśmy tych, którzy nami rządzili na kłamstwie, z którego się nie wyłgają. Po roku okazało się, że - mimo że jest świadek, który wiedział to bicie, mimo że są dziesiątki dowodów świadczących o tym, że go policja pobiła - tak pokręcono sprawę, że niewinni sanitariusze trafili za kratki. To było trudne do pojęcia” – dodał Łazarewicz.

"Żeby nie było śladów” przypomina historię Grzegorza Przemyka, na którego świadectwie maturalnym nauczyciele napisali m.in. że "stanowił dużą indywidualność", "wykazywał daleko idącą niezależność i umiejętność samodzielnego myślenia", "odznaczał się dużą dojrzałością", "był tolerancyjny i życzliwy" i "miał talent poetycki". Przemyk zmarł na skutek pobicia przez milicjantów 14 maja 1983 roku, trzy dni przed swoimi dziewiętnastymi urodzinami. Użyto wobec niego siły, ponieważ - jak twierdzono - "turlał się po placu Zamkowym i odmówił wykonania poleceń milicjantów".

16 maja 1983 roku, dwa dni po śmierci Przemyka, jego matka, poetka i aktywna opozycjonistka Barbara Sadowska przypomniała w wywiadzie dla amerykańskiej telewizji ABC słowa, które usłyszała, gdy rok wcześniej przebywała w warszawskim więzieniu na Rakowieckiej: "Was, Sadowska, nie możemy ruszyć, ale syna wam załatwimy".

W "Żeby nie było śladów. Sprawa Grzegorza Przemyka" Łazarewicz odtwarza okoliczności pobicia i śmierci maturzysty - wyjście z kolegami na miasto, aby uczcić zdane matury, zatrzymanie i rzekomą kłótnię z milicjantami, katowanie na komisariacie i śmierć w szpitalu. Opowiada o reakcjach społeczeństwa na wydarzenia i pogrzebie chłopaka, który zgromadził tysiące osób. W książce jej autor rekonstruuje proces fingowania śledztwa. Opisuje, jak zastraszano świadka - Cezarego F., który wraz z Przemykiem był na placu Zamkowym, oraz jak usiłowano wrobić w pobicie Michała Wysockiego, kierowcę karetki, którą Przemyka przewieziono z komisariatu do szpitala.

Reporter opisuje także, jak próbowano przypisać chłopakowi niepoczytalność i jak ośmieszano jego samego, Sadowską oraz zaprzyjaźnionych opozycjonistów. Łazarewicz bada strukturę kłamstwa, które stworzyli funkcjonariusze państwowi, w tym minister spraw wewnętrznych Czesław Kiszczak, premier Wojciech Jaruzelski i rzecznik rządu Jerzy Urban, niechętni do przyznania, że Przemyk zginął przez milicjantów. Przypomina także, jak przebiegał sam proces i jak przedstawiano sprawę w mediach.

Tytuł książki wziął się od zdania "Bijcie tak, żeby nie było śladów", którym - zgodnie z pamięcią Czarka F. - jeden z milicjantów zwrócił się do drugiego podczas pobicia. Książka ukazała się nakładem Wydawnictwa Czarne.

Nagroda Literacka Nike to nagroda za najlepszą książkę roku. W konkursie mogą startować wszystkie gatunki literackie. Lista 20 nominowanych jest ogłaszana w maju na Warszawskich Targach Książki, siedmiu finalistów – na początku września. Decyzję o laureacie jury - w tym roku pod przewodnictwem Tomasza Fijałkowskiego - podejmuje w dniu jej wręczenia, zawsze w pierwszą niedzielę października. Zwycięzca otrzymuje 100 tys. zł i statuetkę.

Fundatorami są "Gazeta Wyborcza" i Fundacja Agory. (PAP)

autor: Agata Szwedowicz

edytor: Agata Zbieg

aszw/ agz/