Fundatorami kościoła Brygidek, obecnie Nazaretanek pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Grodnie oraz zdobiących go dwóch portali powstałych w 1642 r., byli Krzysztof Wiesiołowski, Wielki Marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz jego żona Aleksandra z Sobieskich. Upamiętnili w ten sposób swą przedwcześnie zmarłą w 1633 r. przybraną córkę - Gryzeldę z Wodyńskich Sapieżynę - marszałkową Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Wczesnobarokowe kamienne portale z grodzieńskiej świątyni, odznaczające się dużą wartością artystyczną, są przykładem wykorzystania ornamentyki o cechach manierystyczno-niderlandzkich. Ich wczesnobarokowa forma oraz użyty materiał – piaskowiec gotlandzki - może wskazywać na warsztat kamieniarski z Gdańska. Zdaniem historyka sztuki, prof. Marii Kałamajskiej-Saeed, badaczki kościoła pobrygidzkiego, istnieje również przesłanka, że autorem portali był Antoni Massener z Wilna, odnotowany w materiałach źródłowych dotyczących dziejów grodzieńskiej świątyni wprawdzie jako kamieniarz pracujący przy nowej posadzce, ale określany jako „kamiennik JKMości” i znany z realizacji artystycznych np. przy wystroju kaplicy św. Kazimierza w wileńskiej katedrze.
Pierwsze próby ratowania uszkodzonych portali podjął w latach 1995-1997 dr hab. Janusz Smaza z ASP w Warszawie. Na zamówienie Ośrodka ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego Poza Granicami Kraju, funkcjonującego w ramach Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”, wykonał prace zabezpieczające oba kamienne portale. Objęły one podklejenie spękań i złuszczeń oraz założenie kitów zabezpieczających. W ramach prac została wykonana dokumentacja opisowa, rysunkowa i fotograficzna.
Stan zachowania piaskowcowego portalu bocznego, ujawniony podczas prac konserwatorskich prowadzonych w latach 2010-2012 przez zespół w składzie Lucyna Piekacz-Omieczyńska i Anna Słowik, dostarczył również przesłanek o pożarze lub próbie jego wzniecenia. Kamień bowiem okazał się spalony (ściemnienie struktury kamienia na głębokości 1-6 mm). Badania stratygraficzne nawarstwień wskazały, że do zdarzenia doszło dawno (portal został jeszcze czterokrotnie przemalowany) i choć kościół nigdy nie spłonął, to miały miejsce próby jego podpalenia.
Stan zachowania portalu bocznego tak opisała Lucyna Omieczyńska w dokumentacji przekazanej do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego: „Portal boczny (wys. 450 cm, szer. 242 cm) flankuje północne wejście do świątyni. Przestrzeń dziedzińca wydzielona jest przez mur przykościelny, w którym na osi znajduje się manierystyczna furta wejściowa.
Trzony filarów dekorowane są symetrycznymi ornamentami roślinnymi i rozetami. Flankowały je po zewnętrznej stronie dwa gryfy - do dziś zachowane jedynie w górnej części. Powyżej proste belkowanie, w dolnej części którego umieszczono tabliczki z napisem: ANNO 1642 (data wykonania obu portali do kościoła), w górnej zaś bogatą ornamentację w formie symetrycznych stylizowanych kłączy roślinnych z winnymi gronami.
Tympanon w centralnej części posiada kaboszon, pierwotnie ozdobiony napisem IHS. Po obu bokach naczółka znajdują się ozdobne sterczyny - szyszki. Całość zwieńczona łukowo wygiętym gzymsem, nad którym kiedyś znajdował się kolejny, dziś już nie istniejący element. Nie zachowały się również pierwotne drzwi do przedsionka kościoła; po okuciach i ćwiekach, których pozostały jedynie wgłębienia w tylnej części prawego filara”.
Jak zauważa konserwatorka: „Sposób złożenia elementów portalu świadczy o tym, że poszczególne bloki kamienne zostały obrobione w warsztacie rzeźbiarskim i sprowadzone w postaci półproduktów do Grodna. Pierwotnie portal boczny składał się z 27 różnej wielkości bloków piaskowca gotlandzkiego (do dziś zachowało się ich jedynie 24)”.
Działania konserwatorskie prowadzone w 2010 r. w obrębie portalu bocznego objęły odczyszczenie powierzchni kamienia z nawarstwień (zabrudzeń, przemalowań, kitów zabezpieczających z 1996 r.), jego odsolenie i wzmocnienie. Luźne elementy zostały przyklejone, a pęknięcia i pęcherze wewnętrzne wypełnione. Uzupełniono ubytki formy rzeźbiarskiej, a w obrębie lewego filara, stylizowanych ptaków (gryfów) oraz progu zrekonstruowano całkowicie formę architektoniczno-rzeźbiarską. Wykonano lokalną izolację kamienia od tynku elewacji. Całość została poddana hydrofobizacji, a następnie unifikacji kolorystycznej (koniecznej ze względu na spalenie kamienia - głównie w dolnej partii).
W związku z odnalezieniem nowych materiałów ikonograficznych, poszerzających wiedzę na temat formy rzeźbiarskiej portalu bocznego, konieczne okazały się dodatkowe prace rekonstrukcyjne obiektu, przeprowadzone z funduszy MKiDN w 2012 r.
Kolejny etap prac polegał na przywróceniu (na podstawie odnalezionych zdjęć archiwalnych) elementów: napisu IHS na kaboszonie tarczy naczółka oraz dolnych części flankujących portal - stylizowanych ptaków wraz z częścią cokołową. Część rekonstruowana została poddana hydrofobizacji, a następnie ujednoliceniu kolorystycznemu. Podczas przeprowadzania konserwacji o charakterze estetycznym, opartej na badaniach archiwalnych oraz wnikliwej obserwacji obiektu, jako źródło analogii potraktowano portal zachodni kościoła, stanowiący wraz z portalem bocznym wspólną fundację Krzysztofa Wiesiołowskiego oraz jego żony Aleksandry z Sobieskich z roku 1642.
Prace przy portalu bocznym przeprowadzone w latach 2010-2012 na wniosek Stowarzyszenia Absolwentów Akademii Dziedzictwa, z funduszy Programu MKiDN „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”.
To nie jedyny projekt konserwatorski związany ze świątynią pobrygidzką, a realizowany z funduszy państwa polskiego. W 1996 r. zespół pod kierunkiem Izabeli Malczewskiej z Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie wykonał prace konserwatorskie dwunastu obrazów z kościoła pobrygidzkiego (fundusze zapewniło Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą). Odrestaurowane obrazy rozmieszczono w nawie i na ścianach dawnego chóru zakonnego.
Ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w latach 2008-2009 konserwację obrazu „Opłakiwanie” przeprowadzili artyści konserwatorzy Paweł Sadlej z Warszawy i Włodzimierz Kisły z Grodna).
W 2016 r. Muzeum Podlaskie w Białymstoku przyznane zostały fundusze z Programu MKiDN „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” na przeprowadzenie konserwacji dokumentów zabytkowych ze zbioru Archiwum Klasztoru Brygidek w Grodnie znajdujących się w Grodzieńskim Państwowym Muzeum Historyczno-Archeologicznym. Dzięki dofinansowaniu z Programu MKiDN, Diecezja Ełcka od 2016 r. prowadzi projekt odnowy zabytkowego drewnianego budynku lamusa – barokowego podcieniowego spichlerza zachowanego w dawnym ogrodzie klasztornym Brygidek. Budynek z 1762 r. jest obecnie własnością Diecezji Grodzieńskiej. Docelowo przeznaczony jest na siedzibę muzeum diecezjalnego.
Stan badań historycznych dotyczących dawnego kościoła i klasztoru brygidek, obecnie kościoła rektoralnego pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny (Zgromadzenia Sióstr Najświętszej Rodziny z Nazaretu) został podsumowany w monografii autorstwa prof. Marii Kałamajskiej-Saeed wydanej w publikacji „Kościoły i klasztory Grodna (1)”, Cz. IV, T.1 „Materiałów do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej” (Kraków 2012).
Oprac. Dorota Janiszewska-Jakubiak
abe/
