W 2017 r. mija 200 lat od śmierci Tadeusza Kościuszki, amerykańskiego i polskiego generała, zasłużonego w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych, obywatela honorowego Republiki Francuskiej, Naczelnika Insurekcji roku 1794. Rok 2017 został ustanowiony przez Sejm i Senat Rokiem Tadeusza Kościuszki. Konferencja Generalna UNESCO podjęła zaś uchwałę, na podstawie, której obchody 200-lecia śmierci Kościuszki odbywają się pod patronatem UNESCO.
Mauzoleum gen. Tadeusza Kościuszki
Przy drodze wiodącej z Fontainebleau do osady Sorques i miasteczka Montigny-sur-Loing stoi niewielka budowla w stylu neoklasycznym z medalionem z brązu i dedykacją poświęconą pamięci Tadeusza Kościuszki. Umieszczony przy skarpie portal obudowuje wejście do dziesięciometrowego podziemnego korytarza. Prowadzi on do okrągłego zagłębienia wypełnionego gruzem i ziemią. Dalej widoczny jest drugi korytarz, który nie jest dostępny.
Tylko tyle pozostało z mauzoleum wzniesionego w 1836 r. przez okolicznych mieszkańców, w dowód pamięci i wdzięczności za dobroczynną działalność polskiego generała w rejonie, gdzie spędził ostatnie lata swojego życia. Po upadku powstania, kilkuletnim uwięzieniu w Petersburgu i krótkim pobycie w Stanach Zjednoczonych Kościuszko przybył do Francji w 1798 r. Był od 1792 r. Honorowym Obywatelem tego kraju. Zatrzymał się na krótko w Paryżu i już w 1799 r. przeniósł się do miejscowości La Genevray do zamku Berville, należącego do jego przyjaciela Piotra Józefa Zeltnera, ambasadora Szwajcarii we Francji. Kościuszko trzymał się wtedy z dala od życia politycznego, ale prowadził rozległą korespondencję.
Napisał po francusku nowatorską pracę "Manewry artylerii konnej". Interesował się życiem okolicy i unowocześniał posiadłość château de Berville, w której przebywał. Wprowadził na przykład hodowlę baranów merynosów, sadził również nieznane w tym rejonie topole, w celu osuszenia podmokłego gruntu. Propagował nawadnianie pastwisk. Rozwijał też mały przemysł, np. wybudował fabrykę dachówek, w której jako źródło energii służyły lokalne pokłady torfu. Wielokrotnie bywał ojcem chrzestnym i zastępował ojca sierotom przy okazji ślubu. Wreszcie ochronił La Genevray i sąsiednie miasteczka przed oddziałami Kozaków atamana Płatowa, które grabiły i niszczyły okolicę podczas inwazji w roku 1814.
Prof. A. Szwarc: Kościuszko był postacią znaną i podziwianą w całej Europie i na świecie
Po abdykacji Napoleona w kwietniu 1814 r. przyjął w Berville oddział polskich szwoleżerów należących do Gwardii Cesarskiej, biwakujących w okolicy Fontainebleau. Szwoleżerowie, chcąc się odwdzięczyć Kościuszce podarowali mu siwego polskiego konia, którego generał bardzo polubił.
Zaproszony przez cara Aleksandra I na Kongres Wiedeński, Kościuszko opuścił Francję w 1815 r. Z pewnym zaciekawieniem i ufnością patrzył na liberalne, jak na warunki rosyjskie, poglądy cara. Zorientował się jednak, że Aleksander nie jest w stanie zrealizować jego marzeń o Polsce większej niż kadłubowe Królestwo Polskie i opuścił Wiedeń.
Zmarł w Solurze w Szwajcarii 15 października 1817 r.
Dwudziestoletni bratanek Piotra Józefa Franciszek Zeltner, adiutant Kościuszki na Kongresie Wiedeńskim, był inicjatorem wzniesienia pomnika upamiętniającego prawie piętnastoletni pobyt Kościuszki w Berville.
Mieszkańcy okolicznych miejscowości postanowili Kościuszce złożyć zadziwiający hołd. Z pomocą Zeltnera zdecydowali się wznieść kopiec na wzór krakowskiego: Górę Kościuszki oraz kapliczkę pod wezwaniem Św. Tadeusza. Kapliczka została wybudowana w latach 1834-1835 w osadzie Sorques, na terenie należącym do Franciszka Zeltnera, z funduszy zebranych poprzez subskrypcje, w której uczestniczyło wielu mieszkańców miejscowości La Genevraye i Montigny-sur-Loing.
Usypywanie kopca było celem obchodów organizowanych w latach 1837 i 1838 przez gminę Montigny-sur-Loing. Jednak dość szybko uroczystości polsko-francuskie zostały zakazane na skutek interwencji ówczesnego rządu rosyjskiego.
Pod koniec XIX wieku kapliczka popadła w ruinę i zaniedbane mury zostały rozebrane, z wyjątkiem dwóch sklepionych podziemnych korytarzy. Kiedy w 1868 r. wytyczano w lesie Fontainebleau trasy spacerowe, nie zapomniano o hołdzie złożonym Kościuszce. Jego imieniem została nazwana grota w masywie Long Rocher.
Pod koniec I wojny światowej, kiedy w 1917 r. polska armia zaczęła formować się na terenie Francji, na resztkach murów umocowano tablicę. Po tablicy upamiętniającej 100. rocznicę śmierci Kościuszki nie pozostał obecnie ślad. Wreszcie w 1924 r., dzięki hojności hrabiego Orłowskiego kapliczkę-mauzoleum odnowiono i wybudowano istniejący do dziś neoklasyczny portal, zaprojektowany przez architekta Lucasa z Fontainebleau. Fronton udekorowano medalionem Kościuszki, dłuta rzeźbiarza Leplat. Kapliczka została ponownie odnowiona w latach 1955-1956 na koszt rodziny Orłowskich i Radcy Ambasady Henryka Stebelskiego.
W roku 1967 była obchodzona 150. rocznica śmierci Kościuszki. Z tej okazji oba merostwa La Genevray i Montigny-sur-Loing otrzymały medale z brązu, na których były wyryte najważniejsze wydarzenia z życia Naczelnika.
W dniu 20 kwietnia 1993 r. pomnik został wpisany na Listę Uzupełniającą Zabytków Historycznych we Francji (Liste Supplémentaire des Monuments Historiques); był to efekt wspólnej akcji Towarzystwa Opieki nad Polskimi Zabytkami i Grobami Historycznymi we Francji oraz merostwa Montigny-sur-Loing.
Towarzystwo od 1990 r. organizuje co roku na przełomie września i października manifestację patriotyczną pod pomnikiem. W 1997 r. zamocowano tam tablicę informacyjną:
Au Général/ Kosciuszko/ héros polonais/ et americain bienfaiteur/de la region/ 1836-1997
(Generałowi/ Kościuszce/ bohaterowi polskiemu/ i amerykańskiemu/ dobroczyńcy naszej okolicy/ 1836-1997).
Pomnik jest jedynym we Francji śladem wieloletniego pobytu generała w okolicy Fontainebleau i jednocześnie świadectwem przyjaźni polsko-francuskiej podtrzymywanej w tym miejscu od ponad dwustu lat.
Konserwacja mauzoleum
W 2017 r. budowla znajdowała się w złym stanie i niezbędnym stało się pilne przeprowadzenie prac rewaloryzacyjnych i konserwatorskich. Drzwi wraz z ościeżnicą uszkodzone zostały w stopniu uzasadniającym konieczność wykonania ich kopii. Po zdemontowaniu całości i przewiezieniu do pracowni zdjęto zawiasy, antabę oraz zamek i poddano je zabiegom konserwatorskim polegającym na oczyszczeniu z niekorzystnych nawarstwień, zabezpieczeniu antykorozyjnym (ocynkowaniu) i naniesieniu warstw malarskich, z końcową warstwą dekoracyjną. Zawiasy, antabę i zamek przeniesiono na nowe skrzydło drzwiowe i ościeżnice wykonane na wzór pierwotnych. Powierzchnię elementów drzwi i ościeżnicy pokryto warstwami malarskimi, w ostatniej warstwie farbą czarną matową. Nowe drzwi po przewiezieniu na miejsce zamontowano w otworze wejściowym.
Tondo z portretem Tadeusza Kościuszki ozdabiające portal budowli poddano czynnościom polegającym na usunięciu z powierzchni produktów korozji miedzi niezespolonych z podłożem. Oczyszczono je metodami mechanicznymi (szczotkowaniem), a jako zabezpieczenie antykorozyjne zastosowano lakier bezbarwny odpowiedni dla materiału, z jakiego je wykonano. Na lakier położono dwie warstwy wosku mikrokrystalicznego w celu uzyskania tonacji.
Zabiegom konserwatorskim poddano również ogrodzenie, które mechanicznie oczyszczono z warstw korozji oraz glonów. Powierzchnie poszczególnych elementów zabezpieczono warstwami malarskimi i dekoracyjnymi. Konserwacji poddano również zamek furty. Opracowano estetycznie cokół i naniesiono na niego środek hydrofobizujący. Elementy kamienne budowli wykonane głównie z betonu, marmuru oraz kamienia poddano dezynfekcji oraz usunięciu nawarstwień chemicznych i biologicznych. Szczeliny i pęknięcia w górnej części portalu poddano wypełnieniu oraz zabezpieczeniu środkami biobójczymi i hydrofobizacji. Ponadto kolorystycznie uczytelniono liternictwo. Uporządkowano również najbliższe otoczenie mauzoleum.
Całość prac zakończono wykonaniem dokumentacji fotograficznej i opisowej. Osobą odpowiedzialną za koordynację merytoryczną, organizację zadania i przebieg całego procesu konserwatorskiego był rzeczoznawca Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego - Janusz Mróz, który kierował pracami grupy najwyższej klasy specjalistów w zakresie konserwacji kamienia i metalu. Nadzór nad pracami sprawował francuski architekt polskiego pochodzenia Andre Drozd. Prace zostały sfinansowane dzięki dotacji z nowego Programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą”, na wniosek Fundacji Ochrony Wspólnego Dziedzictwa Kulturowego Terpa.
Konserwacja mauzoleum generała Tadeusza Kościuszki, była działaniem ważnym. Tadeusz Kościuszko jest postacią rozpoznawaną na świecie, zwłaszcza we Francji oraz USA. W krajach tych zapisał się, jako postać wybitna, zarówno walcząc o niepodległość z bronią w ręku, jak i w okresie pokojowym – jako znakomity gospodarz, organizator i zarządca.
Jerzy Szałygin, Fundacja Ochrony Wspólnego Dziedzictwa Kulturowego Terpa
abe/mjs/ls
