Henryk Walezy urodził się 19 września 1551 r. w Fontainebleau; zmarł 2 sierpnia 1589 r. w Saint-Cloud. Syn króla Francji Henryka II Walezjusza i Katarzyny Medycejskiej. Był królem Polski w latach 1573–1575 i Francji (jako Henryk III) w latach 1574–1589. Na polskim tronie panował najkrócej ze wszystkich władców Polski czasów nowożytnych, chociaż uważał się za jej króla do końca życia. Z Polski, w której przebywał niecałe 5 miesięcy, uciekł, aby zostać królem w swojej ojczyźnie.
Walezy i pierwsza wolna elekcja
Henryk Walezy, francuski książę ď Anjou, został pierwszym po śmierci Zygmunta II Augusta i wygaśnięciu dynastii Jagiellonów wybranym w wolnej elekcji władcą Rzeczypospolitej. Francuska kandydatura do tronu polskiego była brana pod uwagę zarówno w Paryżu, jak i w Polsce, jeszcze za życia ostatniego Jagiellona.
Skuteczną kampanię wyborczą na rzecz francuskiego księcia przeprowadził w Polsce, wysłany z Francji na czele specjalnego poselstwa, biskup Walencji Jean de Monluc, który wskazywał na wszechstronne zalety Walezjusza. Wiadomość o tym, książę ď Anjou odznaczył się odwagą jako dowódca oddziałów armii królewskiej w walkach z hugonotami pod Jamac i Moncontour w 1569 r. mogły podnosić walory kandydata. Jednak napływające z Francji informacje o aktywnym udziale księcia Henryka w rzezi hugenotów w noc św. Bartłomieja 24 sierpnia 1572 r. zdecydowanie utrudniały mu działanie.
Monluc potrafił jednak pozyskać dla kandydatury Walezjusza stronników. Biskup przedstawiał również bardzo dużą liczbę obietnic, które miał spełnić Henryk Walezy już jako król Polski. Bezpośrednim wyrazem obaw Polaków o utrzymanie tolerancji wyznaniowej było uchwalenie 28 stycznia 1573 r. konfederacji warszawskiej, która gwarantowała wolności religijne w Rzeczypospolitej.
Elekcje królów w Polsce przedrozbiorowej
Na sejmie elekcyjnym francuski kandydat odniósł zwycięstwo nad swym głównym rywalem – arcyksięciem Ernestem Habsburgiem. 11 maja 1573 r. Henryk został ogłoszony królem Polski i Litwy. Przed koronacją elekt musiał zaprzysiąc tzw. artykuły henrykowskie (przedstawiane już potem każdemu następnemu monarsze elekcyjnemu), które określały zakres jego władzy, a zarazem stanowiły główne zasady ustroju Rzeczypospolitej. Należało do nich m.in. zagwarantowanie tolerancji religijnej, respektowanie prerogatyw sejmu i senatu czy możliwość wypowiedzenia posłuszeństwa królowi łamiącemu prawa i przywileje. Z kolei tzw. pacta conventa stanowiły spis osobistych przyrzeczeń elekta – m.in. przymierze Francji z Polską, francuską pomoc wojskową, wszczęcie wojny z Moskwą, utworzenie floty na Bałtyku. Specjalne polskie poselstwo wysłane po króla-elekta do Paryża odebrało przysięgi królewskie, choć niektóre punkty artykułów, zwłaszcza te dotyczące zapewnienia tolerancji wyznaniowej, wzbudzały zastrzeżenia zarówno Henryka, jak i jego otoczenia z Luwru.
Król Walezy
Henryk Walezy przybył do Polski pod koniec stycznia 1574 r. Podczas sejmu koronacyjnego pokazał swym poddanym, że ma własne plany polityczne w Rzeczypospolitej – chodziło zwłaszcza o złamanie zaprzysiężonych zobowiązań i wprowadzenie, na wzór francuski, silnej władzy monarszej. Przygotowana w Paryżu wizja panowania w Polsce zakładał m.in. oparcie się króla na partii katolickiej, odsunięcie od życia publicznego różnowierców, ograniczenie roli szlachty, zwłaszcza posłów ziemskich, a oparcie się na nielicznych, ale oddanych jednostkach czy rodzinach.
Chociaż król rozumiał niewiele z toczących się na sejmie dysput nie, uczestniczył w jego posiedzeniach, aby Polacy wiedzieli, że czuwa nad biegiem spraw. Wykorzystując niezgodności opinii sejmu, Walezy potwierdził wyłącznie stare prawa, ale odmówił ponownego zatwierdzenia tych nowych. Taka sytuacja dotyczyła również artykułów henrykowskich. W związku z tym nie nabrały one mocy obowiązującego prawa. Był to sukces króla Henryka, jednak z tego powodu rosło niezadowolenie Polaków.
Zarówno król, jak i jego francuski dwór byli krytykowani za swobodę obyczajów, za odsuwanie Polaków, a samemu monarsze zarzucano samowolę w rozdawaniu urzędów i honorów, a także to, że nadal nie poślubił Anny Jagiellonki.
Walezy ucieka do Francji
We Francji, w obliczu nasilającej się u Karola IX choroby, Katarzyna Medycejska planowała powrót Henryka do Paryża. Pierwsi Francuzi zaczęli opuszczać Polskę wiosną. Kiedy na Wawel dotarła wiadomość o śmierci Karola IX, który zmarł 30 maja 1574 r., Walezy wiedział, że Polacy nie pozwolą mu na wyjazd do Francji. W związku z tym król zdecydował się uciec potajemnie, aby zdobyć po bracie tron we Francji. Henryk Walezy uciekł w nocy z 18 na 19 czerwca 1574 r. Nie chciał jednak stracić polskiej korony – obiecywał, że ureguluje sprawę swego panowania w Krakowie.
Polacy długo liczyli na powrót króla, zanim zdali sobie sprawę, że jest to nierealne. Decyzję o zwołaniu sejmu elekcyjnego, a więc i o nowej elekcji, podjęto dopiero w maju 1575 r. na zjeździe w Stężycy. Jednocześnie nie doszło do formalnej detronizacji Walezego.
