Józef Czapski urodził się 3 kwietnia 1896 r. w Pradze. Był synem Jerzego Hutten-Czapskiego i Józefy Leopoldyny z domu Thun-Hohenstein. Po maturze w 1915 r. rozpoczął studia prawnicze na uniwersytecie w Petersburgu.
Po wybuchu Wielkiej Wojny został powołany do wojska. Najpierw służył w carskim Korpusie Paziów, a po rewolucji bolszewickiej wstąpił do I Pułku Ułanów Krechowieckich, którego dowódcą był gen. Józef Dowbor-Muśnicki. Zadeklarował jednak wobec władz wojskowych gotowość służby bez broni w ręku. W 1918 r. wstąpił do klasy Stanisława Lentza w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie. Niebawem jednak przerwał studia, aby na polecenie władz wojskowych udać się do Rosji, gdzie miał odszukać oficerów swojego pułku – „krechowiaków” – którzy zaginęli bez wieści. Jak udało się ustalić Czapskiemu, bolszewicy rozstrzelali ich na granicy rosyjsko-fińskiej.
Czapski w Paryżu
Czapski brał także udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Po zwycięstwie przyjechał do Krakowa, gdzie zapisał się do Akademii Sztuk Pięknych. Studiował u Wojciecha Weissa i Józefa Pankiewicza. Razem z kolegami założył Komitet Paryski. Kapiści wyjechali w 1924 r. na studia malarskie do Paryża, a ich artystycznym opiekunem i nauczycielem był Pankiewicz. W swej twórczości, która kształtowała się pod wpływem nowoczesnej sztuki francuskiej – przede wszystkim na malarstwie Paula Cézanne’a i Pierre’a Bonnarda – a także barokowego malarstwa weneckiego, kapiści odrzucali treści literackie i skupiali się wyłącznie na zagadnieniach malarskich.
Czapski przebywał w stolicy Francji z przerwami do 1930 r . Po powrocie do Polski w 1931 r. współtworzył Instytut Propagandy Sztuki, a także zajął się dalszą pracą malarską.
Czapski w niewoli sowieckiej
27 września 1939 r. dostał się do niewoli sowieckiej. Trafił do obozu w Starobielsku, skąd przeniesiono go do Pawliszczewa Boru, a stamtąd do Griazowca. Był jednym z 450 polskich oficerów, którym udało się uniknąć mordu dokonanego przez NKWD w kwietniu 1940 r. Czapski był admiratorem twórczości Marcela Prousta, dlatego też w Griazowcu wygłaszał z pamięci dla towarzyszy niedoli, w ramach akcji samokształceniowej, cykl odczytów o tym pisarzu. „Już sam kontrast między wszystkim tym, co Proust opisuje we +W poszukiwaniu straconego czasu+, między barwnym światem arystokracji, wyrafinowanych, eleganckich ludzi, a rzeczywistością radzieckiego łagru, robi nieprawdopodobne wrażenie. Rozziew między tymi światami jest jeszcze większy, gdy uświadomimy sobie dobitnie, że słuchający Czapskiego ludzie byli głodni, zamarznięci, gryzły ich wszy. A on mówił do nich po francusku, opowiadał o księżnej Orianie de Guermantes, Charlesie Swannie i Odecie” – mówił w wywiadzie dla PAP Eric Karpeles, autor biografii Czapskiego „Prawie nic”.
Czapski a sprawa Katynia
Czapski został zwolniony w 1941 r. na mocy układu Sikorski-Majski, a następnie wstąpił do Armii Andersa. Od kwietnia 1942 r. poszukiwał w Rosji zaginionych polskich oficerów, jak się później okazało – ofiar zbrodni katyńskiej. Świadectwo swojego pobytu w ZSRS zawarł w książkach „Wspomnienia starobielskie” i „Na nieludzkiej ziemi”. Kiedy układ Sikorski-Majski zerwano, z armią Andersa Czapski przeszedł przez Kazachstan, Persję i Irak na Bliski Wschód, gdzie był odpowiedzialny za Wydział Propagandy i Oświaty Armii Polskiej na Wschodzie. Publikował felietony w nowo powstałej polskiej prasie „Orzeł Biały” oraz „Kurier Polski”.
Czapski na emigracji
W 1945 r. przybył do Rzymu, a w następnym roku osiadł we Francji. W czerwcu 1947 r. wraz z Jerzym Giedroyciem, Gustawem Herlingiem-Grudzińskim oraz Zofią i Zygmuntem Hertzami współtworzył w Rzymie pierwszy numer emigracyjnej „Kultury”, której następne zeszyty zaczęły wychodzić już w podparyskim Maisons-Laffitte. Tam też założono Instytut Literacki, w którym Czapski wydawał książki, pisząc jednocześnie do „Kultury” niemal do śmierci. Należąc do środowiska osiadłych we Francji polskich emigrantów wojennych, współpracował również z innymi pismami, m.in. londyńskimi „Wiadomościami” czy francuskimi „Prévues”.
Czapski jako pisarz i malarz
Czapski był aktywny na dwóch płaszczyznach: zajmował się malarstwem oraz pisarstwem. Co prawda jego eseje były w dużej mierze poświęcone sztuce, jednak z wnikliwością komentował także utwory literackie, w tym arcydzieło Prousta i prace Stanisława Brzozowskiego. Do 1991 r. kontynuował ponadto prowadzenie „Dzienników”, których pisanie rozpoczął w roku 1942.
W powojennej Polsce, z przyczyn politycznych, jego prace były rzadko eksponowane – zwykle przy okazji wystaw malarstwa kapistów. Dla szerszej publiczności Czapski zaistniał przede wszystkim jako świadek dokumentalista, jako autor „Wspomnień starobielskich”, „Prawdy o Katyniu”, broszur krążących w drugim obiegu, i książki „Na nieludzkiej ziemi”.
Józef Czapski zmarł 12 stycznia 1993 r. w Maisons-Laffitte. Został pochowany na cmentarzu w sąsiadującej z Maisons-Laffitte miejscowości Le Mesnil-le-Roi, obok zmarłej w 1981 r. siostry Marii. (PAP)
