Marian Zyndram-Kościałkowski (1892–1946)

Edukacja i wykształcenie Zyndrama-Kościałkowskiego

Szkołę średnią ukończył w Sankt Petersburgu, tam też rozpoczął studia w Instytucie Psycho-Neurologicznym, by po czterech semestrach zmienić uczelnię na politechnikę w Rydze, gdzie wstąpił na wydział rolnictwa.

Zyndram-Kościałkowski w Związku Walki Czynnej

Na studiach zaangażował się w działalność niepodległościową. Współtworzył powołane w 1912 r. struktury Związku Walki Czynnej na Litwie i zachodnich guberniach Cesarstwa Rosyjskiego. Po wybuchu I wojny światowej członkowie ZWC rozpoczęli tworzenie Polskiej Organizacji Wojskowej. Zyndram-Kościałkowski objął dowództwo oddziałów dywersyjnych na terenie Warszawy, a wkrótce także na terenie całego zaboru rosyjskiego. Walczył w stołecznym batalionie I Brygady Legionów. Współpracował z Józefem Piłsudskim w Tymczasowej Radzie Stanu Królestwa Polskiego. Był jednym z organizatorów rozbrajania oddziałów niemieckich w Warszawie w listopadzie 1918 r.

Rodzina Zyndrama-Kościałkowskiego

W 1915 r. ożenił się z Anną Krysińską (1888–1964), działaczką niepodległościową i nauczycielką. Małżeństwo doczekało się trójki dzieci. Dwójka dożyła pełnoletniości. Syn Witold, ps. Józef Gruda (1916–1981) był reżyserem teatralnym, córka Maria (1922–2020) była aktorką teatrów krakowskich. Małżeństwo Kościałkowskich jednak rozpadło się.

Kariera wojskowa Zyndrama-Kościałkowskiego

Służbę wojskową w niepodległej Polsce rozpoczął w stopniu porucznika. Swoje doświadczenie wywiadowcze wykorzystywał na stanowisku zastępcy szefa Biura Wywiadowczego Sztabu Głównego, organizując grupy wywiadowcze i dywersyjne działające na Litwie i na tyłach armii bolszewickiej. Brał udział w „buncie Żeligowskiego” i aż do 1922 r. był szefem II Wydziału Sztabu armii Litwy Środkowej.

Działalność polityczna Zyndrama-Kościałkowskiego

Po inkorporacji Litwy Środkowej do Rzeczypospolitej rozpoczął działalność polityczną. Wstąpił do PSL „Wyzwolenie” (do 1925 r. był nawet wiceprzewodniczącym stronnictwa), uzyskał mandat posła na Sejm. Nie angażował się w główny nurt walki politycznej, zawsze jednak był lojalny wobec marszałka Piłsudskiego i tworzonego przez niego obozu politycznego. W czasie zamachu majowego i tuż po nim także pozostawał w cieniu – nie zajmował żadnych eksponowanych stanowisk, a funkcja wiceprzewodniczącego Związku Rezerwistów dawała mu niewielkie wpływy polityczne. Brał udział w tworzeniu Partii Pracy i BBWR, a w latach 1930–1934 pełnił funkcję wojewody białostockiego, wykazując się sporymi zdolnościami administracyjnymi.

Zyndram-Kościałkowski komisarycznym zarządcą Warszawy

Talenty organizacyjne, jakimi wykazał się Zyndram-Kościałkowski w Białymstoku, oraz wierność wobec Piłsudskiego i jego polityki zdecydowały o powierzeniu mu stanowiska komisarycznego zarządcy Warszawy. Funkcję tę pełnił między marcem a lipcem 1934 r., starając się przede wszystkim zbilansować budżet miasta, zmniejszyć zadłużenie miasta i uczynić z niesprawnego aparatu urzędniczego mechanizm realizujący politykę rządu. 

Zyndram-Kościałkowski jako minister spraw wewnętrznych

Po zabójstwie przez ukraińskiego terrorystę ministra Bolesława Pierackiego przejął po nim kierownictwo ministerstwa spraw wewnętrznych. W reakcji na ten i inne akty przemocy był jednym z pomysłodawców oraz organizatorów obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Po śmierci Piłsudskiego zbliżył się do „obozu zamkowego” – popierającego prezydenta RP Ignacego Mościckiego.

Zyndram-Kościałkowski jako premier

W październiku 1935 r. Mościcki powierzył mu funkcję premiera. W ten sposób prezydentowi udało się osłabić wpływy tzw. grupy pułkowników. Najważniejszą postacią rządu był wicepremier i minister skarbu Eugeniusz Kwiatkowski, który podjął radykalne kroki w walce z kryzysem gospodarczym. Z powodu niechęci większości parlamentarnej rząd działał dzięki specjalnej ustawie przyznającej prezydentowi specjalną prerogatywę wydawania dekretów dotyczących spraw gospodarczych.

Rząd Zyndrama-Kościałkowskiego przetrwał do maja 1936 r. Jego rygorystyczna polityka gospodarcza, zmierzająca do zmniejszania deficytu, doprowadziła wiosną 1936 r. do wybuchu zamieszek prowokowanych przez skrajną lewicę. W czasie ich tłumienia przez policję w Krakowie, we Lwowie i w Częstochowie padły ofiary śmiertelne. Nowym premierem został Felicjan Sławoj Składkowski, a Zyndram-Kościałkowski otrzymał w jego gabinecie tekę ministra pracy i opieki społecznej. Funkcję pełnił do września 1939 r., kiedy wraz z całym rządem opuścił Polskę, udając się do Rumunii. W roku 1938 został ponownie wybrany na posła na Sejm z okręgu wileńskiego.

Zyndram-Kościałkowski na wyspie Bute

Po przedostaniu się do Francji Zyndram-Kościałkowski został odsunięty na boczny tor polityki, a po ewakuacji do Wielkiej Brytanii osadzony został przez rząd gen. Władysława Sikorskiego na wyspie Bute („wyspie węży”) – w obozie dla przeciwników politycznych i „winowajców klęski wrześniowej”. Oskarżano go o tolerowanie nieprawidłowości finansowych w zarządzanych przez niego urzędach i nadużycia władzy, w tym zorganizowanie obozu w Berezie Kartuskiej; obwiniano o śmierć robotników w czasie pacyfikowanych przez policję manifestacji wiosną 1936 r. oraz w czasie, gdy pełnił funkcję wojewody białostockiego. W czasie pobytu na wyspie Kościałkowski związał się z przyjaciółką, aktorką filmową i teatralną Marią Balcerkiewiczówną, z którą później zawarł związek małżeński.

Zmarł 12 kwietnia 1946 r. w Brookwood w zachodnim Surrey w Anglii.

Został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari, Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, czterokrotnie Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej, Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918–1921, Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości.

(PAP)