Stanisław August Poniatowski – ostatni król Polski. Jednym z jego największych osiągnięć było zwołanie Sejmu Czteroletniego i uchwalenie 3 maja 1791 r. pierwszej w Europie konstytucji. Przez jednych Poniatowski jest obarczany odpowiedzialnością za rozbiory i utratę suwerenności, przez innych natomiast uznawany za władcę bezskutecznie walczącego o reformy i ofiarę sytuacji politycznej.
Stanisław August Poniatowski herbu Ciołek urodził się 17 stycznia 1732 r. w Wołczynie, na terenie dzisiejszej Białorusi. Był synem kasztelana krakowskiego Stanisława Poniatowskiego oraz Konstancji z Czartoryskich. Otrzymał wszechstronne wykształcenie – oprócz edukacji domowej m.in. w konwikcie księży teatynów. Odbył również podróż po Europie, odwiedzając m.in. Wielką Brytanię, Holandię i Francję.
W 1755 r. Poniatowskiemu zaproponowano posadę sekretarza ambasadora Anglii w Sankt Petersburgu, a następnie pełnił tam funkcję posła saskiego. W tym czasie miał romans z żoną przyszłego cara, Katarzyną II, z którą prawdopodobnie miał córkę. To dzięki protekcji carycy oraz wsparciu rodziny Czartoryskich 7 września 1764 r. szlachta zgromadzona na elekcji wybrała na króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Początki panowania Poniatowskiego
W początkach swojego panowania, w ramach próby przeprowadzania reform, utworzył ograniczoną formę rządu tzw. konferencję króla z ministrami i kancelarię królewską zwaną gabinetem. Zaprowadził również zmiany w armii – m.in. miejsce kawalerii zajęła piechota. Utworzył także komisję menniczą oraz Komisje Dobrego Porządku, które miały na celu uporządkowanie spraw finansowych miast. W 1765 r. założył Szkołę Rycerską oraz współtworzył tygodnik „Monitor”.
Koncepcje reformatorskie króla skłoniły Katarzynę II do działań zapobiegawczych. Mikołaj Repnin, ambasador Rosji w Polsce, wykorzystując potwierdzenie przez Sejm uprzywilejowanej pozycji Kościoła katolickiego poparł antykrólewskie konfederacje różnowierców, a także konfederacje szlachty w obronie katolików i wolności skierowane przeciwko reformom.
Poniatowski – wieczysta przyjaźń z Rosją i rozbiory
W 1768 r. Polska podpisała z Rosją traktat o wieczystej przyjaźni, w którym Katarzyna była gwarantem niezmienności granic i ustroju Rzeczpospolitej. W tym samym roku na sejmie zatwierdzono tzw. prawa kardynalne gwarantujące swobody szlacheckie, m.in. liberum veto. W odpowiedzi na te działania i w obronie suwerenności Polski w Barze zawiązano konfederację, która została zdławiona w 1772 r. przy pomocy wojsk carskich.
Prof. Zielińska: Stanisław August nie uratował Rzeczypospolitej, ale ocalił naród
W tym samym roku miał miejsce I rozbiór Polski. Traktat rozbiorowy został zatwierdzony na sejmie zwołanym pod rosyjską presją, podczas którego królowi udało się jednak utworzyć Radę Nieustającą, Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych i Komisję Edukacji Narodowej.
Mimo ograniczenia władzy król zabiegał o poprawę sytuacji gospodarczej oraz rozwój kultury Rzeczpospolitej. W tym czasie powstało wiele manufaktur sukienniczych i włókienniczych, młynów, cegielni, hut szkła, garbarni, browarów, fabryk mebli i broni. Król sprawował również mecenat nad kulturą i sztuką, zapraszał ich przedstawicieli m.in. na słynne obiady czwartkowe. Poprzez wzniesienie nowego gmachu biblioteki królewskiej przyczynił się także do rozbudowy Zamku Królewskiego.
Poniatowski i Konstytucja 3 maja
Jednym z największych osiągnięć króla było zwołanie Sejmu Czteroletniego oraz uchwalenie 3 maja 1791 r. pierwszej w Europie konstytucji, która znosiła liberum veto i wolną elekcję oraz wprowadzała szereg reform politycznych. W odpowiedzi na ten ruch do Rzeczpospolitej wkroczyła armia rosyjska, a szlachta w obronie swobód zawiązała w Targowicy konfederację. Przystąpił do niej również król, który liczył na zachowanie części zmian wprowadzanych przez konstytucję.
W 1793 r. w Petersburgu Rosja i Prusy dokonały II rozbioru Polski, który został zatwierdzony przez sejm zwołany kilka miesięcy później w Grodnie. Jego posłowie w większości zostali jednak przekupieni lub zastraszeni.
Poniatowski wobec Powstania Kościuszkowskiego
W następnym roku w obronie niepodległości Rzeczpospolitej wybuchło Powstanie Kościuszkowskie. Stanisław August co prawda poparł ten zryw, jednak nie wierzył w jego powodzenie. Tuż po jego upadku, w 1795 r., nastąpił III rozbiór Polski, w którym Rosja, Prusy i Austria podzieliły między siebie resztę ziem polskich.
Po klęsce Powstania Kościuszkowskiego Stanisław August Poniatowski opuścił Warszawę; w asyście dragonów rosyjskich udał się do Grodna, gdzie nadzór nad nim sprawował jeden z rosyjskich generałów.
Abdykacja Poniatowskiego
Król abdykował 25 listopada 1795 r. Otrzymał od carycy stałą pensję, po jej śmierci mógł zamieszkać w Pałacu Marmurowym w Petersburgu. Stanisław August Poniatowski zmarł 12 lutego 1798 r. w Petersburgu, prawdopodobnie na udar mózgu. Spoczął w tamtejszym kościele św. Katarzyny.
W 1938 r. szczątki króla zostały przekazane Polakom przez władze ZSRS. Wówczas Polacy złożyli je w Wołczynie, miejscu narodzin króla. W czasie wojny grobowiec został splądrowany przez Armię Czerwoną i w takim stanie przetrwał do 1988 r., kiedy po wizycie konserwatorów z Grodna, szczątki władcy ponownie przekazano stronie polskiej. Wystawiono je w Pałacu na Wodzie w Łazienkach Królewskim, a następnie trafiły na Zamek Królewski. W 1995 r. szczątki ostatniego polskiego króla pochowano w krypcie archikatedry św. Jana.
