Mjr Zygmunt Szendzielarz. Źródło: www.poszukiwania.ipn.gov.pl
Wpisy dotyczące legendarnego dowódcy 5. Brygady Wileńskiej AK mjr. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki” oraz dowódcy Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” we Wrocławiu mjr. Ludwika Marszałka znalazły się w katalogu osób inwigilowanych przez organy represji PRL – poinformował we wtorek IPN.
Zygmunt Szendzielarz ps. Łupaszko, Łupaszka (1910-1951) był jednym z najwybitniejszych dowódców polskiego podziemia niepodległościowego. Przed II wojną służył w wileńskim 4. Pułku Ułanów Zaniemeńskich jako dowódca 2. szwadronu. Z jednostką uczestniczył w walkach kampanii 1939 r. Po ucieczce z niewoli niemieckiej dostał się do Lwowa, a po kilku nieudanych próbach przedostania na Węgry wyjechał do Wilna i włączył do pracy konspiracyjnej. Początkowo w strukturach tzw. Kół Pułkowych, jednej z wielu organizacji konspiracyjnych, po ich scaleniu kontynuował aktywność podziemną w ZWZ, a potem w AK, gdzie zajmował się m.in. działalnością wywiadowczą.
Latem 1943 r. Szendzielarz został wyznaczony na dowódcę oddziału partyzanckiego AK na Wileńszczyźnie dowodzonego wcześniej przez ppor. Antoniego Burzyńskiego "Kmicica". Po dotarciu do bazy zastał oddział zdziesiątkowany przez Sowietów, którzy pod pozorem rozmów o współpracy otoczyli i wymordowali większość żołnierzy i dowódcę. "Łupaszka" szybko zorganizował nowy oddział noszący nazwę 5. Wileńskiej Brygady AK. Na czele jednostki wykonał kilkadziesiąt udanych akcji przeciwko Niemcom, litewskim kolaborantom i sowieckiej partyzantce.
Zygmunt Szendzielarz (1910-1951)
Latem 1944 r. za zgodą komendanta Okręgu Wileńskiego AK z brygadą rozpoczął marsz na Zachód. Po kilku dniach oddział otoczyli Sowieci, co zmusiło "Łupaszkę" do rozwiązania brygady i rozproszenia żołnierzy. Sam przedarł się na Białostocczyznę, gdzie od jesieni 1944 r. kontynuował podziemną działalność i odtwarzał jednostkę. Wkrótce brygada liczyła kilkuset żołnierzy i operowała na rozległym obszarze od pojałtańskiej wschodniej granicy po Pomorze Zachodnie, tocząc w latach 1945-47 walki z UB, LWP, NKWD i Armią Czerwoną.
Jego działalnością od początku interesowały się organy bezpieczeństwa państwa komunistycznego. W ramach prowadzonego w latach 1945-53 Rozpracowania Obiektowego "Łupaszko" funkcjonariusze UB z Bielska Podlaskiego i Białegostoku starali się rozpracować liczebność, strukturę, zasięg działania 5. Wileńskiej Brygady AK i powiązania z innymi oddziałami podziemia antykomunistycznego. Prowadzono też werbunek agentów, pozyskiwano informacje od aresztowanych członków, współpracowników i sympatyków oddziału. Starano się też poprzez agentów zwabić w pułapkę i schwytać samego Szendzielarza.
Przez długi czas "Łupaszko" z topniejącym oddziałem skutecznie wymykał się lub walczył z obławami prowadzonymi przez UB, KBW, LWP i NKWD. Odmawiał też propozycjom rozwiązania oddziału wysuwanym zarówno przez komunistów, jak i niektórych z podległych mu dowódców. W marcu 1947 r. zdecydował się przekazać dowództwo brygady w ręce ppor. Władysława Łukasiuka ps. Młot i przejść do konspiracji. Wraz ze swoją łączniczką Lidią Lwow i kilkoma podkomendnymi wyjechał na Opolszczyznę. Następnie wraz z Lwow pojechał do Zakopanego, gdzie zaczął się ukrywać.
UB jednak intensywnie rozpracowywało jego kontakty. W ramach prowadzonej przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego operacji już od 1946 r. rozpracowywano osoby powiązane z Ośrodkiem Mobilizacyjnym Wileńskiego Okręgu AK. Tak funkcjonariusze UB natrafili na kontakt ukrywającego się "Łupaszki" z podkomendnymi. Pod koniec czerwca w ramach szeroko zaplanowanej "Akcji X" UB rozpoczęło aresztowania członków i żołnierzy Wileńskiego Okręgu AK, w tym żołnierzy 5. Wileńskiej Brygady AK.
30 czerwca 1948 r. "Łupaszko" został zatrzymany przez funkcjonariuszy UB w Osielcu koło Jordanowa i przekazany natychmiast do dyspozycji MBP w Warszawie. Podczas brutalnego śledztwa oskarżono go o "działalność w różnych bandach zbrojnych" i "kontynuowanie wrogiej działalności po wyzwoleniu". 2 listopada 1950 r. Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie skazał mjr. Zygmunta Szendzielarza na kilkunastokrotną karę śmierci, pozbawienie praw publicznych, obywatelskich i honorowych oraz przepadek mienia. Wyrok wykonano przez rozstrzelanie 8 lutego 1951 r.
Ludwik Marszałek ps. Wilk, Zbroja (1912–1948) przed II wojną służył w 15. pułku piechoty w Dęblinie jako dowódca plutonu 4. kompanii. Z jednostką uczestniczył w kampanii 1939 r. i trafił do niewoli niemieckiej. Po ucieczce z obozu jenieckiego przyłączył się do ZWZ na Rzeszowszczyźnie. Uczestniczył w akcji „Burza”, walcząc przeciwko Niemcom z podległymi mu oddziałami w rejonie Braciejowej, Gumnisk, Połomi. Po wydostaniu z niemieckiego okrążenia jesienią 1944 r. z grupą żołnierzy wszedł ponownie do konspiracji.
Jego zwłoki odnalazł zespół prof. Krzysztofa Szwagrzyka w 2013 r. podczas prac w kwaterze "Ł" na Powązkach. 24 kwietnia 2016 r. został uroczyście pochowany na Warszawskich Powązkach. Pośmiertnie awansowany na stopień pułkownika. Odznaczony m.in. Krzyżem Virtuti Militari, Krzyżem Walecznych, Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski.
Ludwik Marszałek ps. Wilk, Zbroja (1912-1948) przed II wojną służył w 15. pułku piechoty w Dęblinie jako dowódca plutonu 4. kompanii. Z jednostką uczestniczył w kampanii 1939 r. i trafił do niewoli niemieckiej. Po ucieczce z obozu jenieckiego przyłączył się do ZWZ na Rzeszowszczyźnie, gdzie pełnił funkcje oficera saperów i oficera szkoleniowego. W styczniu 1944 r. został komendantem podobwodu AK Sędziszów Małopolski, a od czerwca 1944 r. komendantem AK obwodu Dębica. Uczestniczył w akcji "Burza" walcząc przeciwko Niemcom z podległymi mu oddziałami w rejonie Braciejowej, Gumnisk, Połomi. Po wydostaniu z niemieckiego okrążenia jesienią 1944 r. z grupą żołnierzy wszedł ponownie do konspiracji.
Od stycznia 1945 r. zaangażował się w budowę podziemia poakowskiego na Rzeszowszczyźnie. Na znanym mu z okupacji terenie zorganizował struktury Zrzeszenia "Wolność i Niezawisłość". Kierował nie tylko podziemną akcją zbrojną, ale też antykomunistyczną działalnością propagandową. Od jesieni 1944 r. poszukiwany przez sowieckie służby, a od początku 1945 r. przez rzeszowskie UB. Zagrożony aresztowaniem wyjechał w październiku 1946 r. do Wrocławia, gdzie podjął pracę w firmie budowlanej i odbudowywał struktury WiN.
12 grudnia 1947 r. wskutek zdrady aresztowany przez funkcjonariuszy wrocławskiego UB. W trakcie okrutnego śledztwa oskarżono go o przynależność do "nielegalnych organizacji" i "próbę obalenia przemocą organów władzy zwierzchniej i zmiany demokratycznego ustroju Polski". 10 sierpnia 1948 r. Wojskowy Sąd Rejonowy we Wrocławiu skazał go na karę śmierci, utratę praw publicznych, obywatelskich i honorowych na zawsze. Wyrok wykonano przez rozstrzelanie 27 listopada 1948 r. w więzieniu przy ul. Kleczkowskiej we Wrocławiu. Spoczął na Cmentarzu Osobowickim. Jego szczątki w 1977 r. ekshumowano i przeniesiono do grobowca rodzinnego w Jeleniej Górze. Pośmiertnie w 2019 r. awansowany na stopień pułkownika.
Biuro Lustracyjne, realizując ustawowe zobowiązania nałożone na Instytut Pamięci Narodowej, systematycznie uzupełnia spis osób pełniących funkcje publiczne oraz katalogi "osób rozpracowywanych przez organy bezpieczeństwa PRL", "osób zajmujących kierownicze stanowiska partyjne i państwowe PRL" i "funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa PRL". (PAP)
akn/ aszw/
