Prof. G. Nowik: w trakcie prac nad Konstytucją marcową rozważano trzy modele

Debata profesorska pt. „Jaka konstytucja dla Rzeczypospolitej?” została zorganizowana przez Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku w 100. rocznicę uchwalenia Konstytucji marcowej. Współorganizatorem spotkania było Biuro Programu „Niepodległa”. W debacie prowadzonej przez prof. Włodzimierza Suleję uczestniczyli historycy: prof. Krzysztof Kawalec, prof. Grzegorz Nowik oraz prof. Janusz Odziemkowski, a także prawnik i specjalista w dziedzinie prawa konstytucyjnego – prof. Lech Garlicki. 

Otwierając spotkanie, prof. Włodzimierz Suleja przypomniał o dwóch wydarzeniach, do których doszło tuż po ogłoszeniu aktu. W budynku Maryjnego Instytutu dla Panien pojawił się naczelnik państwa, Józef Piłsudski, który następnie razem z posłami i marszałkiem sejmu Wojciechem Trąmpczyńskim udał się w uroczystym pochodzie do katedry św. Jana, aby oddać hołd twórcom Konstytucji 3 maja. Później marszałek Trąmpczyński i premier Wincenty Witos złożyli wieniec pod pomnikiem Stanisława Małachowskiego, marszałka Sejmu Wielkiego. „To były ważne gesty, które odwoływały się do tradycji Konstytucji 3 maja” – powiedział prof. Suleja. 

Prof. Lech Garlicki wskazał, że konstytucja z marca 1921 r. była tworzona w kontekście historycznych doświadczeń. „Z powodów politycznych i ideologicznych wskazywano na tradycję Konstytucji 3 maja. Służyła ona jednak jako punkt wyjścia pokazujący, że Polskę stać na stworzenie ważnego dokumentu konstytucyjnego, niż jako zachętę do kopiowania instytucji. To był inny okres historyczny” – powiedział. Konstytucja 3 maja była postrzegana jako ratunek dla państwa, chociaż realnie w życie nie weszła. Jak ocenił prawnik, „była ona symbolem ratowania państwa, mitem polskiego konstytucjonalizmu”. 

CZYTAJ TAKŻE

103 lata temu uchwalono Konstytucję marcową

Również prof. Grzegorz Nowik wskazał na wartość mitu Konstytucji 3 maja w trakcie powstawania Konstytucji marcowej. Jednak jak w trakcie debaty przypomniał historyk, przed Konstytucją 3 maja każda ustawa sejmowa nazywana była konstytucją. „Ten model parlamentarny, połączony z pamięcią tradycji szlacheckiej, ale także z doświadczeniem uczestnictwa w życiu parlamentarnym dwóch niemieckojęzycznych krajów zaborczych był obecny w czasie tworzenia Konstytucji marcowej” – ocenił badacz.
 
W trakcie prac nad konstytucją rozważano trzy modele parlamentaryzmu, do których powinna nawiązać polska ustawa zasadnicza. Jednym z nich był model amerykański, w którym nie było funkcji premiera, z kolei parlament zajmował się stanowieniem prawa, a nie powoływaniem rządu. W gabinecie Jędrzeja Moraczewskiego był z kolei rozważany model ludowy, który charakteryzował się jednoizbowym sejmem, jednocześnie z szerokim samorządem. „Ten model był owiany duchem roku 1918 i 1919” – ocenił prof. Nowik. Natomiast model francuski bezpośrednio korzystał z doświadczenia III Republiki Francuskiej: z dwuizbowym parlamentem, który wybierał prezydenta. Był to system parlamentarno-gabinetowy, ukształtowany na podstawie większości. Jak podkreślił prof. Nowik, „co prawda system funkcjonował w II poł XIX w., ale był to system ogromnego postępu cywilizacyjnego i gospodarczego Francji”. O walorach tego systemu świadczył również fakt, że był to system kraju, który odniósł zwycięstwo w Wielkiej Wojnie. „Ten model miał licznych zwolenników, ponieważ odwoływał się do pięknego modelu franciszkańskiego liberalizmu” – tłumaczył historyk. 

„Wzorzec, który by się nasuwał jako oczywisty, nie mógł zostać wykorzystany, ponieważ od czasów Konstytucji 3 maja upłynęło zbyt wiele lat, aby móc się odwołać do jej rozwiązań” – powiedział z kolei prof. Krzysztof Kawalec. Należało zatem rozważyć wzorce zachodnie, co wynikało z przeświadczenia, że Polska cywilizacyjnie należy do Zachodu. „Nie rozważano możliwości skorzystania z wzorców niemieckich, ponieważ te państwa przegrały wojnę” – wyjaśnił historyk. W krajach anglosaskich system działał sprawnie i był stabilny, natomiast w realiach francuskich panowała duża rotacja gabinetowa. Jak podkreślił prof. Kawalec, „był to duży problem, ale Francja przetrwała w tych realiach morderczą Wielką Wojnę. To mogło przemawiać na korzyść tego modelu”. Ponadto we Francji, jak i w krajach Europy Środkowo-Wschodniej system polityczny był oparty na rywalizacji partii, czasem nawet bardzo rozdrobnionych. „Parlament to fotografia nastrojów społecznych. Nie było rozsądniejszej alternatywy od systemu francuskiego” – ocenił historyk. 

CZYTAJ TAKŻE

Prof. W. Mędrzecki: nastroje w Polsce nigdy nie były tak dobre jak w 1921 r.

Z kolei prof. Janusz Odziemkowski zauważył, że faktycznie w Konstytucji marcowej możemy wskazać na mankamenty, które ostatecznie doprowadziły do sejmokracji. „Konstytucja była jednak opracowywana w ciągu niespełna dwóch lat, w państwie, które toczyło wojny, walczyło właściwie o przetrwanie. Mimo tych trudności nasi przodkowie potrafili stworzyć dobrą konstytucję” – ocenił. 

Tworząc konstytucję, Polacy nie mieli właściwie doświadczenia współczesnego parlamentaryzmu. Odwoływano się zatem do doświadczenia krajów zachodnich, były to jednak kraje uporządkowane, gdzie demokracja była związana z monarchią – była to zatem zupełnie inna rzeczywistość polityczna. Nawiązywano do modelu dojrzałej demokracji francuskiej. Miał on jednak mankamenty, chociaż przemawiała za nim ciągłość. „Nie możemy zapominać o doświadczeniu korzystania z demokracji przez francuskie społeczeństwo. U nas takich doświadczeń nie było. Byli co prawda mądrzy ludzie, którzy zabrali się do pracy nad kształtem konstytucji, jednak zabrakło refleksji, jak to może działać w systemie polskim. Możemy szczycić się dokumentem i jego poszczególnymi punktami. Przepisy te okazały się jednak w praktyce niefunkcjonalne. Co prawda wszystko wyglądało pięknie, ale nie dało się tych przepisów zastosować, ponieważ nie było takiej kultury politycznej, która mogłaby je konsumować” – ocenił historyk. 

Anna Kruszyńska (PAP)

akr/ skp /