Archiwum Franciszki i Stefana Themersonów przekazane w 2015 r. do zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie. Fot. PAP/M. Obara
Od piątku do połowy września w Londynie trwa indywidualna wystawa polskiej malarki, wybitnej ilustratorki, scenografki Franciszki Themerson (1907-1988), zatytułowana "UBU". Prace zafascynowanej królem Ubu malarki prezentuje Galeria Richarda Saltouna.
Dramat Alfreda Jarry'ego z 1888 roku, "Ubu Król, czyli Polacy" (fr. Ubu Roi ou les Polonais), wystawiony osiem lat później, obalał kulturalne zasady, normy i konwencje. Trawestował i parodiował szekspirowskiego "Makbeta", epatował wulgaryzmami. Swoim absurdalno-groteskowym charakterem wyprzedzał późniejsze modernistyczne kierunki, jak dadaizm, surrealizm i teatr absurdu, przygotowując grunt pod awangardę XX wieku. Premiera okazała się skandalem, po którym sztukę zdjęto z afisza.
Przekonana o prekursorskim charakterze "Króla Ubu" Franciszka, wraz z mężem - pisarzem i filozofem Stefanem Themersonem - wydała nawet w 1948 roku angielskie tłumaczenie sztuki w założonej przez siebie w Londynie oficynie Gaberbocchus Press słynnej z niekonwencjonalnych publikacji. Themersonowie nazywali je "bestlookerami" (najlepszymi do oglądania). Powstał "bestlooker" wykorzystujący dowcipne chwyty ilustratorskie, które dopiero później wejdą do repertuaru artystycznych książek nie tylko dla dzieci.
Jednocześnie samo tłumaczenie okazało się też sukcesem. Londyński Instytut Sztuki Współczesnej (ICA), organizujący w tamtych czasach wystawy Pabla Picassa, Jacksona Pollocka czy Georges'a Braque'a, wystawił w 1951 roku otwarte czytanie sztuki, w której aktorzy wystąpili w maskach z papier-mache wykonanych przez Franciszkę.
W latach 1963-64 dla spektaklu w teatrze marionetek Marionetteatern w Sztokholmie Themerson stworzyła lalki naturalnych rozmiarów z płaskimi wyciętymi "maskami" w duchu dada i inne elementy scenografii. Teatr w tej oprawie prezentował sztukę Jarry'ego przez 30 lat na wyjazdach w 37 krajach. Była to jedna z najsłynniejszych na świecie inscenizacji "Króla Ubu", do której muzykę skomponował Krzysztof Penderecki. Reżyserem był Michael Meschke. Za kostiumy i scenografię Themerson otrzymała w 1966 roku Złoty Medal na I Międzynarodowym Triennale Scenografii Teatralnej w Jugosławii.
W galerii Saltouna zobaczyć można 13 dziwacznych masek z przedstawienia londyńskiego, film animowany i dokumentację, fragmenty komiksu z Ubu, kolaże, zdjęcia i plakaty teatralne.
Franciszka razem z mężem realizowała także filmy eksperymentalne. Rysunki tworzyła nie tylko do jego książek - ilustrowała wiersze Jana Brzechwy i Anny Świrszczyńskiej, współpracowała z czasopismami "Płomyk" i "Wiadomości Literackie". Podstawowym medium była dla niej linia, a jej rysunki bywały porównywane z dziełami Paula Klee.
Dwa lata przez wybuchem II wojny światowej Themersonowie wyjechali do Francji, by później na stałe zamieszkać w Wielkiej Brytanii. W latach 1963-68 Franciszka wykładała tam na kilku uczelniach artystycznych.
Jej nonkoformistyczne prace, w tym powstałe z udziałem jej męża, znajdują się w prestiżowych zbiorach brytyjskich, m.in. w Tate Britain, Muzeum Brytyjskim, Muzeum Wiktorii i Alberta, Arts Council England, Art Museum Belfast, a także w Muzeum Narodowym w Warszawie oraz w Marionetteatern w Sztokholmie.
Monika Klimowska (PAP)
klm/ kar/
