Gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski. Fot. NAC
22 maja 1964 r. w Casablance zmarł gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski - Komendant Główny Służby Zwycięstwu Polsce, a po powstaniu Związku Walki Zbrojnej komendant obszaru obejmującego okupację sowiecką - jeden z twórców Podziemnego Państwa Polskiego.
Michał Tokarzewski urodził się 5 stycznia 1893 r. we Lwowie (część źródeł podaje datę 21 grudnia 1892 r.) w rodzinie urzędniczej. Wychował się w Drohobyczu blisko Lwowa, gdzie ukończył gimnazjum i zdał maturę.
Od października 1911 r. do września 1912 r. odbył obowiązkową służbę wojskową w armii austriackiej. Następnie rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie.
W 1913 r. przeniósł się jednak na Wydział Lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Od 1910 r. był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej-Frakcja Rewolucyjna. W tym samym okresie przystąpił do Związku Walki Czynnej oraz Związku Strzeleckiego. Działając w tych organizacjach zaczął używać pseudonimu "Karasiewicz", który z czasem w lekko zmienionej formie jako "Karaszewicz" zaczął stanowić drugi człon jego nazwiska. Jako aktywny członek Związku Strzeleckiego był jego komendantem w Samborze i Drohobyczu.
W 1913 r. ukończył kurs oficerski i został odznaczony przez komendanta Związku Strzeleckiego Józefa Piłsudskiego elitarną odznaką - tzw. Parasolem. Następnie pełnił funkcję komendanta niższej szkoły oficerskiej w Krakowie, a od stycznia 1914 r. był instruktorem Związku Strzeleckiego w Warszawie.
Tuż przed wybuchem I wojny światowej w lipcu 1914 r. został wcielony na krótko do armii austriackiej. W tym czasie ukończył w Wiedniu kurs oficerów rezerwy.
W sierpniu 1914 r. wstąpił do Legionów Polskich, gdzie dowodził V batalionem w 1 pułku piechoty. W październiku 1914 r. podczas bitwy pod Laskami został ciężko ranny w płuco. Po powrocie do służby był m.in. dowódcą batalionu w 5 i 6 pułku piechoty, a następnie dowódcą 5 pułku piechoty.
Płk Stefan Rowecki we "Wspomnieniach i notatkach autobiograficznych (1906-1939)" pisał: "gen. brygady Tokarzewski - ma piękną przeszłość liniowo- bojową (...). Mimo tej przeszłości bojowej na manewrach i grach wojennych często go biją. Ma pecha, no i może za specjalny sposób analizowania położenia, zbyt wchodzi w szczegóły. Wybitny to natomiast talent organizacyjny i prawdziwy niezależny charakter. Świetny byłby minister spraw wojskowych. Jako dowódca operacyjny na pewno będzie użyty, trzeba aby dobrać mu odpowiedniego szefa sztabu".
W czasie kryzysu przysięgowego w lipcu 1917 r. wraz z innymi legionistami odmówił złożenia przysięgi i wyjechał do Przemyśla. Jak podaje Wiktor K. Cygan w słowniku biograficznym "Oficerowie Legionów Polskich 1914-1917": "Aresztowany przez Austriaków w Pikulicach pod zarzutem buntu, do 23 listopada był więziony w Przemyślu. Zwolniony, został wcielony do armii austriackiej, od grudnia 1917 do czerwca 1918 r. służył w 80 pp. Następnie przeszedł do POW. Do października był przedstawicielem POW na obszar Rosji europejskiej i Ukrainy oraz przy francuskiej misji wojskowej w Moskwie i przy tamtejszym Komitecie Wojskowym Polskim".
W listopadzie 1918 r. M. Karaszewicz-Tokarzewski wstąpił do Wojska Polskiego i w stopniu podpułkownika dowodził 5 pułkiem piechoty Legionów. Był dowódcą oddziałów idących z odsieczą do Lwowa.
Podczas wojny polsko-sowieckiej w kwietniu 1919 r. stojąc na czele brygady uczestniczył w operacji wileńskiej. Następnie brał udział w działaniach na froncie litewsko-białoruskim. Jako dowódca I Brygady Rezerwowej w czerwcu 1920 r. walczył z Armią Czerwoną na Wołyniu.
Po zakończeniu działań wojennych był m.in. dowódcą 19 Dywizji Piechoty w Wilnie (1924-1926).
W 1924 r. mianowany został gen. brygady. W kolejnych latach pełnił funkcję szefa Biura Personalnego Ministerstwa Spraw Wojskowych (1926-1928) oraz dowódcy 25 Dywizji Piechoty w Kaliszu (1928-1932).
Następnie pełnił funkcję dowódcy Okręgu Korpusu III Grodno (1932-1936), Okręgu Korpusu VI Lwów (1936-1938) i Okręgu Korpusu VIII Toruń (1938-1939).
Płk Stefan Rowecki we "Wspomnieniach i notatkach autobiograficznych (1906-1939)" tak oceniał ówczesnego dowódcę OK VIII: "generał brygady Tokarzewski - ma piękną przeszłość liniowo- bojową (...). Mimo tej przeszłości bojowej na manewrach i grach wojennych często go biją. Ma pecha, no i może za specjalny sposób analizowania położenia, zbyt wchodzi w szczegóły. Wybitny to natomiast talent organizacyjny i prawdziwy niezależny charakter. Świetny byłby minister spraw wojskowych. Jako dowódca operacyjny na pewno będzie użyty, trzeba aby dobrać mu odpowiedniego szefa sztabu".
We wrześniu 1939 r. gen. M. Karaszewicz-Tokarzewski dowodził Grupą Operacyjną wchodzącą w skład Armii "Pomorze". Po przedarciu się do walczącej stolicy objął stanowisko zastępcy dowódcy Grupy Armii "Warszawa". Stojący na jej czele gen. Juliusz Rómmel w przeddzień kapitulacji stolicy (27 września) powierzył mu zadanie stworzenia konspiracyjnej organizacji wojskowej. W tekście przekazanego pełnomocnictwa stwierdzał: "Dane mi przez Naczelnego Wodza w porozumieniu z Rządem pełnomocnictwo dowodzenia w wojnie z najazdem na całym obszarze Państwa, przekazuję gen. bryg. Michałowi Tokarzewskiemu-Karaszewiczowi z zadaniem prowadzenia dalszej walki o utrzymanie niepodległości i całości granic - J. Rómmel, gen. dyw.".
Podziemna organizacja, której Komendantem Głównym został gen. M. Karaszewicz-Tokarzewski (ps. "Tarwid" i "Stolarski"), przyjęła nazwę Służba Zwycięstwu Polski.
Na początku stycznia 1940 r. do okupowanego kraju dotarły rozkazy Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego dotyczące utworzenia Związku Walki Zbrojnej - jedynej polskiej konspiracyjnej organizacji wojskowej. Jej Komendantem Głównym mianowany został przebywający w Paryżu gen. Kazimierz Sosnkowski. W nowej strukturze konspiracyjnej gen. M. Karaszewicz- Tokarzewski został komendantem Obszaru Nr 3 Lwów ZWZ, który obejmował tereny okupacji sowieckiej. Komendantem na terenach okupacji niemieckiej mianowano płk S. Roweckiego.
Przedstawiając powody dokonanych zmian prof. Paweł Wieczorkiewicz w "Historii politycznej Polski 1935-1945" pisał: "Gen. Tokarzewski, tworząc zręby konspiracji wojskowej, musiał opierać się z konieczności na kadrze zawodowej. Z racji jednostronnego upolitycznienia przedwojennego korpusu oficerskiego, wychowanego w duchu piłsudczykowskim i zdominowanego na wyższym i średnim szczeblu przez zwolenników Marszałka, ściągnęło to natychmiast zarzuty otoczenia Sikorskiego, przede wszystkim Kota, iż pragnie przygotować w ten sposób powrót do władzy nienawistnej dla nowego rządu sanacji. (...) Zmiana nazwy na Związek Walki Zbrojnej, jak również podporządkowanie jej gen. Sosnkowskiemu jako Komendantowi Głównemu, nie była li tylko zabiegiem formalnym. Chodziło bowiem o pewne zdystansowanie się od SZP i hierarchiczne podporządkowanie ZWZ rządowi".
6 marca 1940 r. gen. M. Karaszewicz-Tokarzewski w drodze do Lwowa został aresztowany przez NKWD przy przekraczaniu granicy okupacji niemiecko-sowieckiej na Sanie pod Jarosławiem.
Cytowany prof. P. Wieczorkiewicz, oceniając wyznaczenie gen. M. Karaszewicza-Tokarzewskiego na dowódcę Obszaru Lwowskiego i skierowanie go na tereny okupowane przez Sowietów, stwierdzał: "Decyzja ta miała nie tylko charakter szykany, ale i prowokacji, generał bowiem, będąc przez dwa lata dowódcą DOK we Lwowie, był na tamtejszym gruncie tak znany, że nie miał możliwości skutecznego zakonspirowania się".
Gen. M. Karaszewicz-Tokarzewski więziony był w Przemyślu, Dniepropietrowsku i łagrze w okolicach Archangielska. Po wyjściu na wolność w sierpniu 1941 r. objął dowództwo 6 Dywizji Piechoty "Lwów" w Armii Polskiej organizowanej przez gen. Władysława Andersa w Związku Sowieckim.
Prof. P. Wieczorkiewicz, oceniając wyznaczenie gen. M. Karaszewicza-Tokarzewskiego na dowódcę Obszaru Lwowskiego i skierowanie go na tereny okupowane przez Sowietów, stwierdzał: "Decyzja ta miała nie tylko charakter szykany, ale i prowokacji, generał bowiem, będąc przez dwa lata dowódcą DOK we Lwowie, był na tamtejszym gruncie tak znany, że nie miał możliwości skutecznego zakonspirowania się".
W styczniu 1943 r. uzyskał awans na stopień gen. dywizji.
Od marca 1943 r. do grudnia 1944 r. był zastępcą dowódcy Armii Polskiej na Wschodzie. Przez kolejne miesiące do sierpnia 1946 r. pozostawał w dyspozycji Ministerstwa Obrony Narodowej.
Następnie objął dowództwo 2. Korpusu, z którym przybył do Wielkiej Brytanii i wstąpił do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia.
Po demobilizacji w 1947 r. pozostał w Wielkiej Brytanii i zamieszkał w Londynie. Brał czynny udział w życiu polskiej emigracji, aktywnie działając na rzecz polskich kombatantów. Był m.in. członkiem Głównej Komisji Skarbu Narodowego RP na Uchodźstwie.
W 1954 r. został mianowany przez prezydenta Augusta Zaleskiego Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych i ministrem obrony narodowej.
W 1964 r. awansowany został do stopnia generała broni.
W maju 1964 r. wyjechał z Wielkiej Brytanii na leczenie do Maroka.
Zmarł 22 maja 1964 r. w Casablance. Pierwotnie został pochowany na cmentarzu Brompton w Londynie, skąd we wrześniu 1992 r. ekshumowano jego prochy i przeniesiono na cmentarz Powązkowski w Warszawie, gdzie spoczął przy pomniku Gloria Victis.
Michał Karaszewicz- Tokarzewski odznaczony był m.in.: Orderem Virtuti Militari kl. II i V, Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Orderem Polonia Restituta kl. III i IV, czterokrotnie Krzyżem Walecznych oraz dwukrotnie Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami. (PAP)
mjs
