Gen. Sikorski z oficerami nad mapą. Po jego prawej stronie stoi gen. Klimecki. Fot. NAC
4 lipca 1943 roku w katastrofie samolotowej nad Gibraltarem zginął Naczelny Wódz WP gen. Władysław Sikorski. 8 lipca na jego miejsce mianowano gen. Kazimierza Sosnkowskiego, zaś 14 lipca premierem rządu RP na uchodźstwie został Stanisław Mikołajczyk.
Po ataku ZSRS na Polskę 17 września 1939 roku prezydent Ignacy Mościcki w specjalnym orędziu do narodu ogłosił przeniesienie siedziby głowy państwa i naczelnych organów na teren Rumunii, sojusznika Polski. Mościcki korzystając z prawa, jakie dawała mu konstytucja kwietniowa, wyznaczył na swojego następcę ambasadora RP w Rzymie gen. Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego. Jednak wobec sprzeciwu Francji 30 września 1939 roku urząd ostatecznie przekazano Władysławowi Raczkiewiczowi.
Na początku lata 1943 roku gen. Władysław Sikorski udał się na inspekcję Armii Polskiej na Wschodzie. Samolot Liberator II AL523, którym generał wracał z inspekcji, spadł do morza 4 lipca 1943 roku o godz. 23.07, 16 sekund po starcie. W wypadku śmierć poniosła także córka generała, szef sztabu Naczelnego Wodza, Tadeusz Klimecki oraz siedem innych osób.
Raczkiewicz powierzył misję utworzenia rządu Władysławowi Sikorskiemu, który jednocześnie objął funkcję premiera, ministra spraw wojskowych, Naczelnego Wodza i generalnego inspektora Polskich Sił Zbrojnych. Głównym zadaniem rządu Sikorskiego było utrzymywanie stałego kontaktu z okupowanym krajem i rodakami walczącymi w jego obronie oraz dyplomatyczne akcje protestacyjne przeciw najeźdźcom. Rząd popierał także aktywną walkę przy boku Francji i Wielkiej Brytanii przeciwko Hitlerowi i jego sojusznikom.
Ta obecność u boku sprzymierzeńców miała doprowadzić do utworzenia polskiej armii. Prace nad jej powstaniem na obczyźnie powierzono Ministerstwu Spraw Wojskowych. Od października 1939 roku specjalna komisja rozpoczęła pobór. Rekrutację prowadzono wśród żołnierzy internowanych w Rumunii i na Węgrzech, Polonii francuskiej, brytyjskiej, amerykańskiej i kanadyjskiej. 4 stycznia 1940 roku została podpisana umowa polsko-francuska o utworzeniu armii na terenie Francji pod polskim dowództwem.
Po ataku Niemiec na ZSRS w czerwcu 1941 roku i pod wpływem nacisków Wielkiej Brytanii władze RP na uchodźstwie odnowiły stosunki dyplomatyczne ze Związkiem Sowieckim, czego wynikiem był podpisany 30 lipca 1941 roku układ Sikorski-Majski, dotyczący unormowania kontaktów polsko-sowieckich i wzajemnej pomocy w walce z Niemcami, utworzenia armii polskiej na terenie ZSRS, poprawy bytu Polaków wywiezionych w głąb ZSRS oraz unieważnienia traktatów niemiecko-sowieckich dotyczących zmian terytorialnych państwa polskiego. Jednak wobec nacisków Stalina zmierzających do wykorzystania wojsk polskich do własnych celów, latem 1942 roku armię ewakuowano do Iranu.
Po odkryciu przez Niemców masowych grobów polskich oficerów w lasach pod Katyniem w kwietniu 1943 roku, podejrzenie o dokonanie mordu padło na władze sowieckie, które stanowczo zaprzeczyły oskarżeniom. Aby wyjaśnić tę sprawę rząd polski zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie, który miał zbadać zbrodnię katyńską. W odwecie władze ZSRS oskarżyły rząd owspółpracę z Hitlerem. Mimo starań Wielkiej Brytanii i USA 26 kwietnia 1943 roku ZSRS zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem polskim na emigracji.
Na początku lata 1943 roku gen. Władysław Sikorski udał się na inspekcję Armii Polskiej na Wschodzie. Samolot Liberator II AL523, którym generał wracał z inspekcji, spadł do morza 4 lipca 1943 roku o godz. 23.07, 16 sekund po starcie. W wypadku śmierć poniosła także córka generała, szef sztabu Naczelnego Wodza, Tadeusz Klimecki oraz siedem innych osób.
Po śmierci Sikorskiego funkcję Naczelnego Wodza objął gen. Kazimierz Sosnkowski, a na stanowisko szefa rządu powołano dotychczasowego wicepremiera Stanisława Mikołajczyka ze Stronnictwa Ludowego. Miał on poparcie wśród Anglików oraz polskiego podziemia. Po wielu trudnych negocjacjach, 14 lipca 1943 roku, został sformowany rząd, deklarujący ścisłą współpracę z aliantami.
Po śmierci Sikorskiego funkcję Naczelnego Wodza objął gen. Kazimierz Sosnkowski, a na stanowisko szefa rządu powołano dotychczasowego wicepremiera Stanisława Mikołajczyka ze Stronnictwa Ludowego. Miał on poparcie wśród Anglików oraz polskiego podziemia. Po wielu trudnych negocjacjach, 14 lipca 1943 roku, został sformowany rząd, deklarujący ścisłą współpracę z aliantami.
W październiku 1943 roku w Moskwie odbyła się konferencja, w której udział wzięli ministrowie spraw zagranicznych USA, ZSRS i Wielkiej Brytanii. Pod wpływem wcześniejszych rozmów ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii z Mikołajczykiem (odnośnie przekazania w ręce polskie ziem wyzwolonych) Brytyjczyk wystąpił na konferencji z inicjatywą przywrócenia stosunków polsko-sowieckich. Mołotow zareagował na nią pozytywnie. Po powrocie z konferencji, brytyjski minister oznajmił polskiemu premierowi, że problemu granic nie poruszono na konferencji, a decyzję pozostawiono Wielkiej Trójce, co zaniepokoiło rząd emigracyjny.
Na konferencji w Teheranie w 1943 roku Roosevelt, Churchill i Stalin postanowili, że polska granica na wschodzie będzie przebiegać wzdłuż linii Curzona. O wynikach konferencji nie zostały poinformowane polskie władze, co oznaczało praktycznie utratę wpływu rządu emigracyjnego na losy Polski.
W nocy z 31 grudnia na 1 stycznia 1944 roku w Warszawie została powołana Krajowa Rada Narodowa. W jej skład weszli głównie działacze PPR, a przewodniczącym został Bolesław Bierut. KRN przewidywała utworzenie Rządu Tymczasowego, co oznaczało odmówienie rządowi londyńskiemu prawa do reprezentowania narodu polskiego. 17 maja 1944 roku nastąpiła zmiana na stanowisku zastępcy prezydenta pod wyraźnym naciskiem Brytyjczyków. Na miejsce gen. Sosnkowskiego, który złożył wcześniej rezygnację, miał zostać powołany Kazimierz Pużak. Jednak po jego odmowie stanowisko zastępcy prezydenta objął lider PPS Tomasz Arciszewski.
21 lipca 1944 roku Stalin powołał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN), mający być jedyną legalną władzą w Polsce, całkowicie uzależnioną od Sowietów. Przewodniczącym został Edward Osóbka-Morawski. Głównymi założeniami manifestu PKWN było kontynuowanie walki z Niemcami, wprowadzenie reformy rolnej, przejście pod zarząd państwowy obiektów przemysłowych administrowanych przez okupanta, zachodnia granica oparta o Odrę oraz trwały sojusz Związkiem Sowieckim.
3 sierpnia doszło do rozmów Mikołajczyka ze Stalinem i Mołotowem. Mikołajczyk dążył do ustanowienia trwałych stosunków pomiędzy Związkiem Sowieckim a Polską zapowiadając równocześnie wolne wybory i zmianę konstytucji w przyszłej Polsce. Mikołajczyk ogłosił także propozycję umowy, która regulowałaby tryb przejmowania przez armię radziecką ziem polskich oraz jej stosunek do władz polskich.
W odpowiedzi Stalin stwierdził, że podstawowym warunkiem porozumienia jest ugoda polskiego rządu na emigracji z PKWN. Kiedy premier rządu polskiego nie doszedł do porozumienia ze Stalinem i zrozumiał, że wszystkie decyzje odnośnie losu Polski podejmowane będą odtąd głównie w Moskwie, złożył rezygnację 24 listopada 1944 roku. (PAP)
akn/ abe/ jbr/
