Marian Zyndram-Kościałkowski. 1935 r. Źródło: NAC
12 kwietnia 1946 roku w Brookwood w Wielkiej Brytanii zmarł Marian Zyndram-Kościałkowski, polityk międzywojenny, żołnierz Polskiej Organizacji Wojskowej, minister spraw wewnętrznych oraz minister pracy i opieki społecznej w rządach pomajowych, premier Rzeczpospolitej w latach 1935-1936.
Marian Zyndram-Kościałkowski urodził się 16 marca 1892 roku w majątku Ponedel na Litwie. Pochodził z rodziny szlacheckiej, pieczętującej się herbem Syrokomla. Szkołę średnią ukończył w Sankt Petersburgu, tam też rozpoczął studia w Instytucie Psycho-Neurologicznym, by po czterech semestrach zmienić uczelnię na politechnikę w Rydze, gdzie wstąpił na wydział rolnictwa.
W działalność niepodległościową zaangażował się właśnie na studiach. Współtworzył struktury Związku Walki Czynnej na Litwie i zachodnich guberniach Cesarstwa Rosyjskiego, po wybuchu I wojny światowej objął dowództwo oddziałów dywersyjnych Polskiej Organizacji Wojskowej, początkowo na terenie Warszawy, a wkrótce także na terenie całego zaboru rosyjskiego. Był jednym z organizatorów rozbrajania oddziałów niemieckich w Warszawie. Po 1918 roku swoje wywiadowcze doświadczenie Kościałkowski wykorzystywał na stanowisku zastępcy szefa Biura Wywiadowczego Sztabu Głównego, organizując grupy wywiadowcze i dywersyjne działające na Litwie i na tyłach armii bolszewickiej. Brał udział w „buncie Żeligowskiego” i aż do 1922 roku był szefem II Wydziału Sztabu armii Litwy Środkowej.
W działalność niepodległościową zaangażował się na studiach. Współtworzył struktury Związku Walki Czynnej, po wybuchu I wojny objął dowództwo oddziałów dywersyjnych POW. Był jednym z organizatorów rozbrajania oddziałów niemieckich w Warszawie. Po 1918 r. swoje wywiadowcze doświadczenie wykorzystywał na stanowisku zastępcy szefa Biura Wywiadowczego Sztabu Głównego, organizując grupy wywiadowcze i dywersyjne działające na Litwie i na tyłach armii bolszewickiej.
Po inkorporacji Litwy Środkowej do Rzeczpospolitej Zyndram-Kościałkowski „oddelegowany został” przez Józefa Piłsudskiego do działalności politycznej - został członkiem PSL „Wyzwolenie” (do 1925 roku był nawet wiceprzewodniczącym stronnictwa), uzyskał mandat posła na Sejm. Nie angażował się w główny nurt walki politycznej, zawsze jednak był gotowy bronić interesów obozu piłsudczyków i dobrego imienia Marszałka. W czasie zamachu majowego i tuż po nim również pozostawał w cieniu – nie zajmował żadnych eksponowanych stanowisk, a funkcja wiceprzewodniczącego Związku Rezerwistów dawała mu raczej niewielkie wpływy polityczne. Brał udział w tworzeniu Partii Pracy i BBWR, a w latach 1930-1934 pełnił funkcje wojewody białostockiego, wykazując się sporymi zdolnościami administracyjnymi.
Talenty organizacyjne jakimi wykazał się Zyndram-Kościałkowski w Białymstoku oraz wierność wobec Józefa Piłsudskiego i jego polityki zdecydowały o powierzeniu mu stanowiska komisarycznego zarządcy Warszawy. Funkcję tę pełnił Zyndram-Kościałkowski między marcem a lipcem 1934 roku, starając się przede wszystkim zbilansować budżet miasta, zmniejszyć zadłużenie Warszawy i uczynić z aparatu urzędniczego miasta sprawny mechanizm, realizujący politykę rządu.
Po śmierci Bolesława Pierackiego przejął o nim ministerstwo spraw wewnętrznych i był jednym z pomysłodawców oraz organizatorów obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Po śmierci Józefa Piłsudskiego zbliżył się do obozu popierającego prezydenta RP Ignacego Mościckiego – w październiku 1935 roku prezydent Mościcki powierzył mu funkcję premiera.
Rząd Zyndrama-Kościałkowskiego przetrwał do maja 1936 roku. Jego rygorystyczna polityka gospodarcza doprowadziła wiosną 1936 roku do zamieszek, w czasie tłumienia których przez policję w Krakowie, Lwowie i Częstochowie padły ofiary śmiertelne. Nowym premierem został Felicjan Sławoj-Składkowskim, a Marian Zyndram-Kościałkowski otrzymał w jego gabinecie ministra pracy i opieki społecznej. Pełnił ją do września 1939 roku, kiedy wraz z całym rządem opuścił Polskę, udając się do Rumunii.
Po przedostaniu się do Francji, Zyndram-Kościałkowski został odsunięty na boczny tor polityki, a po ewakuacji do Wielkiej Brytanii osadzony został przez rząd generała Władysława Sikorskiego na wyspie Bute – w obozie dla przeciwników politycznych i „winowajców klęski wrześniowej”. Oskarżano go o tolerowanie nieprawidłowości finansowych w zarządzanych przez niego urzędach i nadużycia władzy, w tym zorganizowanie obozu w Berezie Kartuskiej, obwiniano o śmierć robotników w czasie pacyfikowanych przez policję manifestacji wiosną 1936 roku oraz w czasie, gdy pełnił funkcje wojewody białostockiego.
Marian Zyndram-Kościałkowski zmarł 12 kwietnia 1946 roku w zachodnim Surrey.
Andrzej Kałwa
ajk/ ls/
