75 lat temu powstała deklaracja Rady Jedności Narodowej „O co walczy Naród Polski”

Deklaracja była w zasadzie powtórzeniem podobnego dokumentu, który został wypracowany 15 sierpnia 1943 r. przez Krajową Reprezentację Polityczną. Podobnie jak tamten była kompromisowa, a jej powstawaniu towarzyszyły gwałtowne spory, głównie między ludowcami i socjalistami a Stronnictwem Narodowym. 

Warunki trwałego pokoju

Jak głosiła deklaracja, dla zapewniania światu trwałego i rzeczywistego pokoju niezbędne jest bezkompromisowe oraz całkowite pokonanie państw napastniczych – w pierwszej kolejności Niemiec. Ważne jest również całkowite i wszechstronne rozbrojenie Niemiec na polu militarnym, gospodarczym, politycznym i społecznym. 

Surowe ukaranie wszystkich przestępców wojennych oraz zmuszenie Niemiec do odnowy zniszczonych przez nie krajów „winno na długie lata budzić w społeczeństwie niemieckim lęk przed prowokowaniem konfliktów wojennych”. 

Działaniem na rzecz trwałego pokoju powinna się zająć nowa, międzynarodowa organizacja politycznego współżycia narodów, oparta na demokratycznych zasadach, która będzie wyposażona w rzeczywistą siłę wykonawczą. Podstawą takiej organizacji powinny być faktyczne równouprawnienie mniejszych narodów oraz dopuszczenie ich do współdecydowania o przyszłym ustroju i stosunkach międzynarodowych. 

Kolejnym zasadniczym warunkiem zapewnienia Europie trwałego pokoju będzie niedopuszczenie do czyjejkolwiek hegemonii w Europie Środkowej i południowo-wschodniej. Gwarantem takiej sytuacji ma być łączenie się państw w tej części Europy w związki federacyjne. Te związki oraz powszechne współżycie międzynarodowe powinny być oparte na zasadach etyki chrześcijańskiej przy jednoczesnym potępieniu tego wszystkiego, co odwołuje się do siły, podstępu, demagogii i politycznego fałszu. 

Odrodzone Państwo Polskie swoją politykę zagraniczną powinno opierać na ścisłym sojuszu z Wielką Brytanią, ze Stanami Zjednoczonymi, z Francją i Turcją oraz na ścisłej współpracy z innymi krajami sprzymierzonymi. Deklaracja regulowała również kontakty ze Związkiem Sowieckim: „na tych samych zasadach pragnie Polska oprzeć swoje stosunki z sąsiadem wschodnim – Unią Sowiecką, pod warunkiem pełnego uznania z jego strony integralności przedwojennego terytorium Rzplitej oraz zasady nieingerowania w stosunki wewnętrzne”. 

Granice państwa polskiego

Twórcy deklaracji odwołali się też do ram terytorialnych odrodzonego państwa. Do Polski powinny zostać włączone „zniemczone siłą i podstępem” całe Prusy Wschodnie, Gdańsk, przylegający do dawnej polskiej granicy klin pomorski między Bałtykiem i ujściem Odry a Notecią, ziemie położone między Notecią a Wartą, a także Śląsk Opolski z odpowiednim pasem bezpieczeństwa. „Na całej Odrze i w portach nadodrzańskich winny być trwale zabezpieczone żywotne gospodarcze interesy Polski. Szeroki pas ziem, położonych na Zachód od nowej granicy Polski, winien być poddany długotrwałej okupacji polskiej”. 

Deklaracja regulowała także granicę polsko-czeską – powinna być ona ustalona w wyniku  zgodnego porozumienia między Polską a Czechosłowacją na podstawie układu zawartego 5 listopada 1918 r. Z kolei wschodnia granica Polski powinna być taka,  jak regulował to Traktat Ryski z 1921 r. Natomiast stosunki polsko-litewskie powinny być oparte na zasadach jak najbliższego współżycia i współdziałania przy jednoczesnym uwzględnieniu aspiracji narodu litewskiego do niepodległego bytu. 

Ustrój polityczny

W rozważaniach deklaracji znalazły się również te dotyczące przyszłego ustroju państwa. „Odrodzona Rzplita, nawiązując do swoich dawnych tradycyj, oraz zgodnie z ideałami demokratycznymi, oprze swój ustrój na systemie demokracji parlamentarnej przy działaniu silnych rządów” – czytamy. 

Nowo wybrany parlament dokona zmiany konstytucji, która sformułuje zasady wszechstronnej wolności obywatelskiej: swobody religii i sumienia, przekonań politycznych, słowa, druku, zgromadzeń i stowarzyszeń. Zagwarantuje także równość praw obywatelskich przy równości obowiązków i niezależności wymiaru sprawiedliwości. 

Zbrojnym ramieniem kraju będzie apolityczna Armia Narodowa, której zadaniem będzie zapewnienie zewnętrznego bezpieczeństwa państwa i narodu. 

Stosunek do innych narodowości

Naród polski będzie miał również na uwadze interesy innych narodowości mieszkających na terenie Polski. „Wymagając od nich lojalności i wierności w stosunku do Państwa Polskiego i życzliwego stosunku do praw i interesów Narodu Polskiego, Polska oprze swój stosunek do tych narodowości na zasadzie równouprawnienia politycznego oraz zapewnienia im warunków do pełnego rozwoju kulturalnego, gospodarczego i społecznego w ramach jedności państwowej i wspólnego dobra wszystkich obywateli”. 

Przebudowa struktury społeczno-gospodarczej 

Odrodzone państwo polskie będzie musiało także przystąpić do gruntownej przebudowy struktury życia gospodarczego, dążąc do podniesienia potencjału gospodarczego oraz usunięcia socjalnych dysproporcji. W związku z tym najważniejszym zadaniem dla kraju będzie upowszechnienie własności. Drugim zadaniem będzie z kolei podniesienie dochodu społecznego i jego sprawiedliwy podział.
 
W okresie przejściowym pod państwowy zarząd, przy udziale czynnika społecznego, przejdą przedsiębiorstwa przemysłowe, które w czasie okupacji były zarządzane przez Niemców, jak i własność niemiecka i „bezpańska”. Przyszły parlament zadecyduje, czy przejęcie ziemi i przedsiębiorstw przez państwo polskie nastąpi za odszkodowaniem czy bez niego. 

Gospodarka planowa

Deklaracja regulowała też sprawy gospodarcze. „Gospodarstwo narodowe polskie we wszystkich jego dziedzinach, a więc w rolnictwie, w produkcji surowców i przemyśle przetwórczym, w rzemiośle i handlu oraz finansach publicznych i prywatnych, będzie prowadzone według zasad gospodarki planowej”. Realizacja nastąpi przy pomocy szybkiej odbudowy warsztatów pracy zniszczonych w czasie wojny, planowej rozbudowy przemysłów opartych na krajowych surowcach kopalnianych, rolniczych, leśnych, rozbudowy przemysłu obronnego, pełnym zatrudnieniu oraz wyrównaniu poziomu gospodarczego Polski z państwami Europy Zachodniej. 

Własność prywatna nie będzie traktowana jako niczym nieograniczony przywilej osobisty, ale jako podstawa do pełnienia powierzonych funkcji społecznych i państwowych. „Planowa szybka rozbudowa przemysłu w Polsce związana będzie z energiczną akcją Państwa Polskiego w kierunku uzyskania dla Polski należytego udziału w obrotach wymiany międzynarodowej, a zwłaszcza w obrocie surowcami światowymi”. 

Przebudowa rolnictwa

Twórcy deklaracji „niespożytą siłę przyszłości i źródło energii narodowej” widzieli w chłopach. Polska, będąca krajem o przewadze elementu rolniczego, szczególną uwagę musi zatem zwrócić na rozwiązanie zagadnienia zdrowego i twórczego ustroju rolnego. Podstawą działań została zasada upowszechnienia własności rolnej oraz upełnorolnienie małych gospodarstw. 

Ponadto ludność wiejska, która nie znajdzie zatrudnienia na wsi, będzie miała zapewnione fachowe przeszkolenie i zostanie skierowana do pracy w przemyśle, rzemiośle, spółdzielczości, handlu i komunikacji. 

Upowszechnienie własności w miastach

Aby przebudować struktury gospodarcze, zostaną również zapewnione takie warunki, aby pracownik umysłowy i fizyczny – obok gwarancji znalezienia odpowiedniej i należycie płatnej pracy – mógł uczestniczyć w akcji upowszechnienia własności. W tym celu państwo poprze prywatne inicjatywy gospodarcze przy zakładaniu średnich i małych, nowych, „gospodarczo zdrowych” warsztatów przemysłowych, rzemieślniczych i handlowych, a także akcji udoskonalenia pracy w istniejących już małych warsztatach. Nastąpi też szeroka akcja budowlana w miastach i miasteczkach, która będzie miała na celu zapewnienie pracownikom własnych mieszkań, gwarantujących kulturalne i zdrowe warunki mieszkaniowe, jak i krzewienie idei spółdzielczej i pomoc w organizowaniu spółdzielczości. 

Polityka społeczna

Jak głosi deklaracja: „celem polityki społecznej będzie pełne wyzwolenie człowieka pracy; jej zadaniem – takie kształtowanie społecznych warunków, aby jego wola, chęć, i zamiłowanie do pracy oraz, co za tym idzie, możliwość ujawnienia swych wartości stale się potęgowały. Człowiek poczuje się wolnym od troski o pracę, o środki utrzymania, będzie mógł rozwijać się w obranym kierunku działalności. Pozbędzie się tak niszczących go dotychczas uczuć życiowej niepewności i zbędności; drogi do awansu społecznego staną przed nim otwarte. Praca będzie jego życiowym zadaniem, funkcją społeczną, prawem i obowiązkiem”. 

Stopniowo będą zacierane różnice między pracą samodzielną a zależną, zniknie również sztuczny podział między pracą umysłową a fizyczną. Co więcej, „prace przykre i ciężkie będą w miarę możliwości tak organizowane, by rozkładały się swym ciężarem na wszystkich”.

Jak czytamy, „upowszechnienie ubezpieczeń społecznych i pomocy leczniczej oraz urealnienie opieki społecznej, zwłaszcza w zakresie pomocy rodzinie oraz opieki nad matką i dzieckiem, dopełnią system urządzeń, zabezpieczających człowiekowi pracy wolność od niedostatku”. Pomoc medyczna oraz opieka powinna być zapewniona tym, którzy wracają do kraju lub swoich siedzib, jak i tym, którzy byli ofiarami terroru okupanta. 
Odbudowa i rozbudowa kultury oraz szkolnictwa

Do głównych zadań odrodzonej Polski, według twórców deklaracji, należy usunięcie wieloletnich zaniedbań w dziedzinie kultury i oświaty, spowodowane niewolą oraz pogłębione przez okupantów. Państwo polskie w związku z tym przeprowadzi szybką i szeroką akcję odbudowy sieci szkolnictwa powszechnego, zawodowego, średniego i wyższego. 

Zapewnione zostaną także warunki sprzyjające szybkiemu i samodzielnemu rozwojowi wszystkich dziedzin kultury, nauki, sztuki, które w barbarzyński sposób zostały zniszczone przez okupanta. Nastąpi uspołecznienie i upowszechnienie kultury, aby zapewnić wszystkim obywatelom korzystanie z dóbr duchowych narodu polskiego oraz całej ludzkości. 

W deklaracji zostały zawarte tylko najważniejsze zadania, które po wojnie stały przed państwem polskim. Ich realizacja będzie możliwa tylko wówczas, kiedy Polska uzyska należne jej granice, a kraj będzie silny. 

Jak uważa prof. Andrzej Paczkowski w książce „Pół wieku dziejów Polski”,  „deklaracja stwierdzała konieczność dokonania w wolnej Polsce reform społecznych, na czele z agrarną, gwarantowała uznanie praw mniejszości narodowych i systemu parlamentarnego. [...] Oznaczała sukces ludowców i socjalistów, ale przede wszystkim sukces idei porozumienia i współpracy głównych sił politycznych”. Na uznanie zasługiwała zdolność do kompromisu narodowców. „Ich wizja ustroju – jak pisze dalej historyk – zasadzała się na haśle Katolickiego Państwa Narodu Polskiego, zawierała dość silne akcenty autorytarne, odrzucała równouprawnienie mniejszości narodowych i postulowała dla Polski rolę centrum, kształtującego losy całej Europy”.

Rada Jedności Narodowej została powołana 9 stycznia 1944 r. Miała być organem reprezentującym wszystkie opcje polityczne w kraju, a jednocześnie odpowiedzią na powstanie komunistycznej Krajowej Rady Narodowej. Na jej czele stanął Kazimierz Pużak. Rada nie była organem w pełni oryginalnym. Powstała z Krajowej Reprezentacji Politycznej, czyli porozumienia czterech stronnictw (Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Narodowego i Stronnictwa Pracy), pełniącego rolę konspiracyjnego rządu w okupowanym kraju, stanowiącego ciało doradcze dla Delegata Rządu na Kraj. 

Anna Kruszyńska (PAP)

akr/ skp /