Szef prosowieckiego rządu na Litwie w 1940 r. - Justas Paleckis. Źródło: Wikimedia Commons
15 czerwca 1940 oddziały Armii Czerwonej siłą przejęły kontrolę nad Litwą. Podobne wydarzenia miały miejsce na Łotwie i w Estonii. Oznaczało to kres niepodległego bytu państw nadbałtyckich na ponad 50 lat.
Zgodnie z postanowieniami paktu Ribbentrop-Mołotow Litwa początkowo znaleźć się miała w niemieckiej strefie wpływów. Sytuacja zmieniła się po zakończeniu działań wojennych przeciwko Polsce się we wrześniu 1939 – III Rzesza zrezygnowała z kontroli nad Litwą, przekazując nieformalną kontrolę nad nią Związkowi Sowieckiemu.
Litwa i ZSRS związały się traktatem sojuszniczym, na mocy którego władze ZSRS przekazały Litwie zajęte uprzednio Wilno i zachodnią część Wileńszczyzny, a Litwa wyraziła zgodę na funkcjonowanie na jej terytorium sowieckich baz wojskowych. Na granicy litewsko-sowieckiej wciąż jednak dochodziło do zbrojnych prowokacji ze strony ZSRS.
Wykorzystując zaangażowanie III Rzeszy w wojnę z Francją, Danią i Norwegią, Związek Sowiecki wysunął wobec Litwy ultimatum, w którym zarzucił jej łamanie układów sojuszniczych oraz tworzenie wraz z Łotwą i Estonią bloku antysowieckiego i zażądał od władz Litwy zgody na zwiększenie liczby stacjonujących na jej terenie wojsk sowieckich, przeprowadzenie wyborów i wyłonienie nowego rządu oraz ukaranie ministrów, których ZSRS obarczył winą na przygraniczne prowokacje.
W pierwszych tygodniach z Wilna i okolic wywieziono w głąb Rosji ponad 35 000 ludzi, z których sporą część stanowili Polacy, druga fala aresztowań nastąpiła tuż przed wybuchem wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 r. Liczba aresztowanych i deportowanych w czasie sowieckiej okupacji 1940/1941 sięgnęła 100 000 ludzi.
Rząd Litwy na nocnym posiedzeniu z 14 na 15 czerwca 1940 przyjął warunki ultimatum, a naczelny wódz armii litewskiej gen. Vincas Vitkauskas wydał rozkaz, w którym zalecał „w stosunku do wkraczającej armii sowieckiej zachować wszelkie przepisy grzeczności i przyjaznych stosunków, podobnie jak były one stosowane wobec armii uprzednio wprowadzonej”.
Na terytorium Litwy wkroczyło ok. 70 000 żołnierzy Armii Czerwonej oraz oddziały NKWD, prezydent Antonas Smetona udał się na emigrację, a formalną władzę w kraju przejął marionetkowy rząd Justasa Paleckisa, który rozwiązał parlament i rozpisał nowe wybory na dzień 14 lipca 1940 roku. Wg oficjalnych danych wzięło w nich udział 95,5 proc. wyborców, z których 99,1 proc. głosować miało na prosowieckie listy wyborcze.
Wybrany w warunkach całkowitej niesuwerenności i za pomocą masowych fałszerstw Sejm Ludowy już dwa tygodnie po wyborach jednogłośnie przyjął uchwałę o włączeniu Litwy w skład Związku Sowieckiego, co, oczywiście, zostało zaakceptowane przez Radę Najwyższą ZSRS i 25 sierpnia Litwa straciła swą niepodległość, stając się Litewską Socjalistyczną Republiką Sowiecką.
Dokładnie ten sam scenariusz: utworzenie baz wojskowych, prowokacje graniczne, ultimatum, wkroczenie wojsk, sfałszowane wybory – Związek Sowiecki zastosował na Łotwie i Estonii, które stały się republikami ZSRS w pierwszych dniach sierpnia 1940.
Natychmiast po wyborach Sowieckie odziały bezpieczeństwa rozpoczęły akcje wysiedleń i aresztowań według przygotowanych wcześniej list proskrypcyjnych. W pierwszych tygodniach z Wilna i okolic wywieziono w głąb Rosji ponad 35 000 ludzi, z których sporą część stanowili Polacy, druga fala aresztowań nastąpiła tuż przed wybuchem wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 r. Liczba aresztowanych i deportowanych w czasie sowieckiej okupacji 1940/1941 sięgnęła 100 000 ludzi.
Kolejna fala represji sowieckich spadła na Litwę w roku 1944, gdy Armia Czerwona wyparła z tych terenów wojska niemieckie. Aresztowania i deportacje objęły wszystkie grupy narodowościowe: Litwinów, Polaków, Białorusinów. Wg danych Centrum Badania Ruchu Oporu i Ludobójstwa Mieszkańców Litwy, w latach 1940-1953 zginęło lub zostało aresztowanych i deportowanych ponad 280 000 obywateli litewskich. Część z nich zginęła w walce – oddziały litewskiego ruchu oporu działały aż do połowy lat 50.
Okupacja Litwy zakończyła się w 1990 roku – 11 marca Rada Najwyższa Republiki Litewskiej przyjęła Deklarację Przywrócenia Państwa Litewskiego, proklamujący powstanie niepodległego państwa, niezależnego od ZSRS.
Związek Sowiecki nie uznał tego aktu i zastosował wobec Litwy liczne sankcje ekonomiczne, w Wilnie doszło do starć ludności cywilnej z oddziałami rosyjskimi, próbującymi zając budynek parlamentu (w walkach w styczniu 1991 r. zginęło 15 osób, a 700 zostało rannych). Pełne uznanie swej niepodległości przez społeczność międzynarodową, w tym ZSRS, Litwa uzyskała we wrześniu 1991 roku. W tym samym czasie suwerenność odzyskały także Łotwa i Estonia).
70-letnia okupacja krajów nadbałtyckich miała nie tylko wymiar polityczny, lecz także społeczny, a skutki sowietyzacji Litwy, Łotwy i Estonii widoczne są do dziś. Wieloletni napływ ludności rosyjskiej na okupowane tereny nadbałtyckie – czy to w ramach migracji zarobkowej, czy też tworzenia i utrzymywania aparatu państwowego i partyjnego, załóg garnizonów wojskowych itd. – doprowadził do poważnych zmian w strukturze narodowościowej trzech zagarniętych przez ZSRS państw.
Jeszcze dziś, niemal ćwierć wieku po odzyskaniu niepodległości 25 proc. mieszkańców Estonii i 27 proc. mieszkańców Łotwy deklaruje narodowość rosyjską. W przypadku Litwy proporcje nie są tak drastyczne, ale jej terytorium wciąż zamieszkuje ok. 170 tysięcy obywateli narodowości rosyjskiej co stanowi niemal 6 procent ogólnej liczby ludności.
Andrzej Kałwa
