Ratyfikacja konkordatu. Źródło: NAC
10 lutego 1925 r. w Rzymie polska delegacja zawarła konkordat z Watykanem, który obowiązywał do 1945 r. W imieniu prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego podpisy pod nim złożyli ambasador Władysław Skrzyński oraz prof. Stanisław Grabski, pełnomocnikiem papieża Piusa XI był sekretarz stanu kardynał Piotr Gasparri.
Zawarcie konkordatu przez państwo polskie zostało zapowiedziane w Konstytucji marcowej z 1921 r., która w art. 114 stwierdzała: "Wyznanie rzymsko-katolickie, będące religią przeważającej większości narodu, zajmuje w państwie naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań. Kościół Rzymskokatolicki rządzi się własnymi prawami. Stosunek państwa do Kościoła będzie określony na podstawie układu ze Stolicą Apostolską, który podlega ratyfikacji przez Sejm".
Prace nad projektem konkordatu podjęte zostały bezpośrednio po uchwaleniu wspomnianej ustawy zasadniczej. Ich inicjatorem był ówczesny minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego Maciej Rataj.
W czerwcu 1924 r. Rada Ministrów przyjęła ostatecznie projekt umowy, który miał być podstawą do prowadzenia rozmów ze Stolicą Apostolską. Negocjatorem rządu w tej sprawie mianowano prof. Stanisława Grabskiego, brata urzędującego premiera, jednego z przywódców Narodowej Demokracji, mającego poparcie Episkopatu.
Rokowania rozpoczęte na jesieni 1924 r. trwały zaledwie kilka miesięcy.
10 lutego 1925 r. "Konkordat pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą Polską" został zawarty. W imieniu prezydenta Stanisława Wojciechowskiego podpisy pod nim złożyli ambasador Władysław Skrzyński oraz prof. Stanisław Grabski, pełnomocnikiem papieża Piusa XI był sekretarz stanu kardynał Piotr Gasparri.
Podpisany dokument składał się z 27 artykułów. Pierwszy z nich głosił: "Kościół katolicki, bez różnicy Obrządków, korzystać będzie w Rzeczypospolitej Polskiej z pełnej wolności. Państwo zapewnia Kościołowi swobodne wykonywanie Jego władzy duchownej i Jego jurysdykcji, jak również swobodną administrację i zarząd Jego sprawami i Jego majątkiem, zgodnie z prawami boskimi i prawem kanonicznym".
Konkordat zapowiadał wymianę przedstawicieli dyplomatycznych między Polską a Watykanem. Uprawnienia Nuncjusza Apostolskiego w Polsce miały rozciągać się również na terytorium Wolnego Miasta Gdańska.
Zawarta umowa potwierdzała strukturę organizacyjną Kościoła obejmującego trzy obrządki: łaciński, grecko-rusiński (grekokatolicki) i ormiański.
Konkordat stwierdzał, że wybór arcybiskupów i biskupów należy do Stolicy Apostolskiej. Jednocześnie jednak uprawniał Prezydenta RP do zgłaszania sprzeciwu natury politycznej wobec przedstawianych przez Watykan nominacji.
Biskupi byli zobowiązani do złożenia następującej przysięgi na ręce Prezydenta RP: "Przed Bogiem i na Świętą Ewangelię przysięgam i obiecuję, jak przystoi biskupowi, wierność Rzeczypospolitej Polskiej. Przysięgam i obiecuję, iż z pełną lojalnością szanować będę rząd, ustanowiony konstytucją i że sprawię, aby go szanowało moje duchowieństwo.".
Przed objęciem swoich czynności arcybiskupi i biskupi byli zobowiązani do złożenia następującej przysięgi na ręce Prezydenta RP: "Przed Bogiem i na Świętą Ewangelię przysięgam i obiecuję, jak przystoi biskupowi, wierność Rzeczypospolitej Polskiej. Przysięgam i obiecuję, iż z pełną lojalnością szanować będę rząd, ustanowiony konstytucją i że sprawię, aby go szanowało moje duchowieństwo. Przysięgam i obiecuję poza tym, że nie będę uczestniczył w żadnym porozumieniu ani nie będę obecny przy żadnych naradach, które by mogły przynieść szkodę państwu polskiemu lub porządkowi publicznemu. Nie pozwolę memu duchowieństwu uczestniczyć w takich poczynaniach. Dbając o dobro i interes państwa, będę się starał o uchylanie od niego wszelkich niebezpieczeństw, o których wiedziałbym, że mu grożą".
Konkordat wprowadzał obowiązkową naukę religii we wszystkich szkołach powszechnych, z wyjątkiem szkół wyższych, pozostawiając w gestii biskupów decyzje dotyczące obsady stanowisk nauczycieli religii.
W sprawie podatków w zawartej umowie stwierdzano: "Duchowni, ich majątek oraz majątek osób prawnych kościelnych i zakonnych podlegać będą opodatkowaniu na równi z osobami i majątkiem obywateli Rzeczpospolitej oraz osób prawnych świeckich, z wyjątkiem wszakże budynków, poświęconych służbie bożej, seminariów duchownych, domów przygotowawczych dla zakonników i zakonnic, domów mieszkalnych zakonników i zakonnic, składających śluby ubóstwa, oraz dóbr i praw majątkowych, których dochody są przeznaczone na cele kultu religijnego i nie przyczyniają się do dochodów osobistych beneficjariuszów".
Uznając i potwierdzając prawa majątkowe Kościoła katolickiego ustalono, że w odniesieniu do zapisów ustawy o wykonaniu reformy rolnej, w wypadku parcelacji majątków kościelnych na każde biskupstwo, kapitułę i seminarium duchowne będzie pozostawione po 180 ha, a na beneficium proboszczowskie 15-30 ha.
Państwo polskie zobowiązywało się także do wypłacania duchownym uposażeń, do czasu uregulowania spraw związanych z majątkiem, który Kościołowi skonfiskowali zaborcy. Osoby prawne kościelne i zakonne uzyskały prawo do nabywania i posiadania majątku ruchomego i nieruchomego.
Konkordat dawał możliwość odpowiadania przez duchowieństwo w sprawach cywilnych i karnych przed sądami duchownymi w myśl prawa kanonicznego.
Zgodnie z zawartymi ustaleniami organy państwa miały udzielać pomocy w realizacji postanowień władz kościelnych (brachium saeculare).
W myśl konkordatu, zgodnie z polską racją stanu, granice prowincji kościelnych dostosowano do granic państwowych. Stało się tak za sprawą bulli papieża Piusa XI wydanej 28 października 1925 r. ("Vixdum Poloniae unitas"). Zgodnie z jej zapisami zlikwidowana została dotychczasowa zależność części polskiego kleru od zagranicznych stolic arcybiskupich - utworzono m.in. diecezję śląską w podległych dotąd Wrocławiowi Katowicach. Do rangi stolic arcybiskupich, obok dawnych metropolii w Gnieźnie, Lwowie i Warszawie, podniesiono biskupstwa w Wilnie i Krakowie.
26 marca 1925 r. po burzliwej debacie konkordat został przyjęty przez Sejm. Za jego ratyfikacją głosowało 181 posłów, przeciw było 110.
Według spisu z 1921 r. na obszarze Rzeczypospolitej mieszkało 62,2 proc. katolików obrządku łacińskiego i 11,9 proc. obrządku greckiego, 11 proc prawosławnych, 10,9 proc. wyznawców judaizmu oraz blisko 3 proc. protestantów.
Zawarty w 1925 r. konkordat pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a Stolicą Apostolską został wypowiedziany przez Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej 12 września 1945 r. (PAP)
akn/ mjs/ ls/
