„Biuletyn IPN” nr 1-2, styczeń-luty 2019 r.
„Polskie Kresy” to główny temat nowego „Biuletynu IPN”. W numerze znalazły się również artykuły m.in. o fotografach z Powstania Wielkopolskiego i o poetyce donosu oraz sylwetka Jana Lechonia.
„Na Kresach ziszczało się marzenie o wielkości – nie tej pojmowanej w kategoriach militarnego podboju, choć i ten czynnik miał swoją wagę – lecz stanowiącej zaproszenie do uczestnictwa w kręgu kulturowym oferującym wolność i możliwość korzystania z bogatej spuścizny cywilizacyjnej, czego jednym z wielu przykładów jest unia lubelska” – pisze Jarosław Szarek, prezes IPN, we wstępie.
W czasach PRL milionom Polaków, którzy zostali wygnani z własnych domów na Kresach Wschodnich organa władzy komunistycznej wpisywały do dowodów osobistych jako miejsce urodzenia „ZSRR”.
„Po bolszewickim szale zniszczenia, niemieckich egzekucjach, mordach dokonywanych przez ukraińskich nacjonalistów, sowieckiej likwidacji ludności wraz z materialnym dziedzictwem wielu pokoleń, które swym trwaniem wyznaczały wschodnią granicę łacińskiej cywilizacji, był to – wydawać się może – drobny zabieg. Drobny, ale jakże wymowny. Nie tylko upokarzał ludzi, którzy zaznali pod sowieckim panowaniem terroru, więzień i łagrów – znieważał ich jawnym, bezczelnym kłamstwem, ale miał też unicestwić świat, z którego Polacy pochodzili. Tym jednym posunięciem powiedziano wprost, że on już nie istnieje – i że nigdy nie istniał” – czytamy.
Numer otwiera artykuł Pawła Skibińskiego, w którym autor opisał polsko-ukraińskie walki o Lwów w latach 1918-1919. We Lwowie proces odzyskiwania niepodległości przebiegał szczególnie dramatycznie – miasto było widownią polsko-ukraińskiego konfliktu, a także pierwszej z kilku wojen o granice.
W „Biuletynie” znalazły się również teksty poświęcone duchownym. Anna Zechenter w artykule „Polscy męczennicy za czerwonym kordonem” opisuje kapłanów, którzy potajemnie przechodzili przez granicę, aby ratować chrześcijańską spuściznę oraz służyć wiernym, którzy znaleźli się na terenach przyłączonych w 1921 r. do Rosji Sowieckiej. Do dziś nie jest znana liczba tych duchownych, którzy znaleźli się na Wołyniu, aby objąć parafie opuszczone przez aresztowanych księży, lub tych, którzy w 1920 r. dołączyli do wycofującego się z Kijowa Wojska Polskiego.
Andrzej Grajewski opisał biskupów i Kościół na Kresach po II wojnie światowej. Wówczas ważną rolę w polskim życiu religijnym odegrały administracje apostolskie w Białymstoku, Drohiczynie i Lubaczowie. Musiały one zorganizować struktury duszpasterskie we wschodniej części kraju, a także udzielać pomocy Polakom, którzy zostali w Związku Sowieckim.
Sylwetkę ks. Józefa Obrembskiego (1906-2011) przybliżył ks. Jarosław Wąsowicz. Ks. Obrembski był na Litwie niekwestionowanym autorytetem dla Polaków i wiernych innych narodowości; był nazywany patriarchą kapłanów Wileńszczyzny.
Maria Kalczyńska w artykule „Kresy. Pamięć przeniesiona” omówiła kresowe dziedzictwo, które chociaż jest rozproszone, to przetrwało, w dużej mierze dzięki ludziom i instytucjom działającym na emigracji. Postać Juliusza Makarewicza przybliżył Piotr Olechowski. Makarewicz był twórcą kodeksu karnego z 1932 r., rektorem Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie oraz senatorem RP. W 1945 r. został aresztowany i zesłany do obozu pracy w Krasnodonie, skąd po kilku miesiącach został zwolniony. Pozostał w sowietyzowanym Lwowie. Czytelnik znajdzie również tekst o Witoldzie Szolginii – bardzie Lwowa, który w swojej twórczości pamięć o rodzinnym mieście utrwalał gwarą lwowską.
Bohdan Urbankowski przedstawił natomiast „poetykę donosu”, ukazując, jak polscy pisarze byli zaangażowani w pisanie donosów właśnie. Michał Krzyżniak opisał z kolei fotografów Powstania Wielkopolskiego. Ten zryw ma bogatą dokumentację ikonograficzną właśnie dzięki fotografom cywilnym i wojskowym.
Przemysław Wywiał w swoim artykule „Dłużnik legionowej przeszłości” przedstawił, jak po wojnie legioniści Józefa Piłsudskiego, będący grupą „wyklętą” oraz skazaną na zapomnienie, mogli liczyć na kard. Karola Wojtyłę. W „Biuletynie” znalazły się też sylwetki poety Jana Lechonia oraz Józefa Franciszka Bazgiera – nauczyciela, działacza Polskiej Macierzy Szkolnej i Straży Kresowej.
W numerze znalazły się również teksty Teresy Zawadzkiej o rodzinnych losach, a także o wystawie Archiwum IPN pt. „Rozkaz nr 00485. Antypolska operacja NKWD na sowieckiej Ukrainie 1937-1938” oraz komentarz historyczny o generacji „niepokornych” (1863-1918). Agnieszka Łuczak przedstawiła z kolei kresową sagę Skirmuntów – ziemiańskiego rodu, w którym znaleźli się m.in. pionier przemysłu, kompozytor oraz dyplomata.
Do „Biuletynu” dołączono film dokumentalny „Rozstrzelać Polaków” oraz recenzję „Korekta obrazu? Refleksje źródłoznawcze wokół książki +Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski+” autorstwa dr. Tomasza Domańskiego, będąca pierwszą z serii recenzji na temat publikacji „Dalej jest noc”.
akr/ skp /
