Prymas Stefan Wyszyński. Fot. PAP/CAF
Od samego początku istnienia "Polski Ludowej" jednym z najważniejszych zadań komunistycznych organów bezpieczeństwa, powielających wzorce sowieckie, było zwalczanie Kościoła katolickiego. W latach 1945-1953 Kościołem zajmował się Wydział V, który działał w Departamencie V Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Jego pracami kierowała Julia Brystygierowa, stawiająca sobie za cel rozbicie Kościoła i jego likwidację.
Największe nasilenie walki z Kościołem miało miejsce w latach 1953-1956, kiedy to m.in. aresztowany został prymas Polski kardynał Stefan Wyszyński. Wówczas to zastąpiono dotychczasowe struktury zajmujące się duchowieństwem w MBP osobnym Departamentem XI. W 1954 r., po likwidacji MBP, przekształcono go w Departament VI Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego.
W wyniku kolejnej przebudowy struktur Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (powołanego w 1954 r. w miejsce MBP) oraz Służby Bezpieczeństwa 15 czerwca 1962 r. powołany został Departament IV MSW. Jego jedynym zadaniem była inwigilacja Kościoła oraz jego zwalczanie w kraju i za granicą. W czerwcu 1973 r. kierownictwo MSW dokonało reorganizacji IV Departamentu. Powołana wówczas struktura przetrwała do 1989 r.
Zgodnie z nowym regulaminem do najważniejszych zadań Departamentu IV należało „zapobieganie, rozpracowywanie, wykrywanie i zwalczanie wrogiej politycznie, ideologicznie i społecznie działalności Kościoła rzymskokatolickiego, zakonów oraz świeckich stowarzyszeń katolickich”. Jego struktura wyglądała następująco: Wydział I: kler rzymskokatolicki (centralne komórki Kościoła, urząd prymasowski, Episkopat, biskupi i urzędy diecezjalne). Wydział II: stowarzyszenia katolickie. Wydział III: Kościoły i związki wyznaniowe nierzymskokatolickie. Wydział IV: analiza i informacja. Wydział V: zakony. Dodatkowo powołano grupę operacyjną Departamentu IV, mającą wykonywać zadania specjalne dezintegracyjne i dezinformacyjne.
Wśród metod walki z Kościołem na pierwszym miejscu funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa Departamentu IV stawiali tzw. osobowe źródła informacji, nazywane oficjalnie tajnymi współpracownikami, które były werbowane wśród duchowieństwa i świeckich działaczy katolickich. Ponadto wykorzystywano techniczne środki operacyjne, takie jak podsłuchy, podglądy i kontrole korespondencji.
Kolejnym źródłem informacji były tzw. kontakty obywatelskie, dzięki którym funkcjonariusze SB uzyskiwali wiadomości na temat Kościoła od przedstawicieli różnego rodzaju instytucji.
Departament IV prowadził również własne prace analityczne nad formami i metodami działań prowadzonych przez Kościół katolicki. W realizacji swoich zadań Departament IV, liczący ponad 1 000 pracowników i około 5 000 agentów i informatorów, wspierany był przez pozostałe piony MSW, m.in. Departament I (wywiad), Departament II (kontrwywiad), Departament III (walka z opozycją) oraz Departament Techniki Operacyjnej. W latach 80. pomimo oficjalnych deklaracji ze strony władz komunistycznych dotyczących woli dialogu i porozumienia z Kościołem katolickim, nadal był on rozpracowywany przez Departament IV.
Prof. Henryk Dominiczak w książce „Organy bezpieczeństwa PRL w walce z Kościołem katolickim” zwracał uwagę, że ze względu na trudną dla władz sytuację społeczno-polityczną w kraju działania przeciw Kościołowi podejmowane były wówczas w jeszcze szerszym zakresie.
W ściśle tajnym zarządzeniu wydanym przez ministra spraw wewnętrznych gen. Czesława Kiszczaka 30 września 1984 r. jednym z zadań stawianych Departamentowi IV było: „Podejmowanie ofensywnych działań i przedsięwzięć operacyjnych mających na celu osłabienie możliwości oddziaływania Kościoła na społeczeństwo, zwłaszcza w sferze politycznej, społecznej i ideologicznej; kształtowanie lojalnych wobec państwa postaw duchowieństwa i przeciwstawienie go reakcyjnej polityce hierarchii Kościoła rzymskokatolickiego”.
Prof. Dominiczak odnosząc się do zacytowanego dokumentu stwierdzał: „Warto dodać, że zarządzenie w sprawie działań Departamentu IV wydane zostało w 40 dni po zamordowaniu ks. J. Popiełuszki. Bił z niego nakaz +ofensywności działań+, przeciwdziałanie, rozpracowywanie, zwalczanie Kościoła i jego struktur oraz prowadzenie w nim dezinformacji i dezintegracji”.
Lista przestępczych działań funkcjonariuszy Departamentu IV jest długa. Na jej czele znajduje się morderstwo, jakiego dokonali 19 października 1984 r. na legendarnym kapelanie Solidarności księdzu Jerzym Popiełuszce, Grzegorz Piotrowski, naczelnik jednego z wydziałów, oraz dwaj funkcjonariusze departamentu: Leszek Pękala i Waldemar Chmielewski.
Oddział warszawski IPN prowadzi śledztwo w sprawie działania w MSW związku przestępczego mającego na celu m.in. dokonywanie zabójstw działaczy opozycji demokratycznej i duchowieństwa.
Wśród wątków śledczych, w których zachodzi podejrzenie popełnienia przestępstw przez funkcjonariuszy państwa komunistycznego, znajdują się następujące dotyczące represji wobec duchownych Kościoła katolickiego:
- pozbawienia wolności i zabójstwa dokonanego z 19 na 20 października 1984 r. ks. Jerzego Popiełuszki.
- tworzenia fałszywych dowodów przeciwko ks. Jerzemu Popiełuszce poprzez włamanie w grudniu 1983 r. dokonane przez funkcjonariuszy SB MSW i podrzucenie amunicji, materiałów wybuchowych, ulotek w celu skierowania przeciwko wymienionemu postępowania karnego.
- w sprawie przestępczych działań podejmowanych w latach 1978-1983 r. w stosunku do pątników pielgrzymujących na Jasną Górę poprzez kradzieże plecaków, rozrzucanie wydawnictw pornograficznych i inne działania poniżające pątników i osoby udzielające im schronienia, w celu zmuszenia do zaprzestania tej formy kultu religijnego.
- usiłowania sprowadzenia pożaru kościoła w nocy z 6/7 stycznia 1983 r. w Zbroszy Dużej.
- usiłowania zabójstwa w kwietniu 1975 r. w Warszawie ks. Zdzisława Króla.
- spowodowania wypadku drogowego samochodu należącego do ks H. Jankowskiego w następstwie którego śmierć ponieśli w dniu 27 stycznia 1983 r., Zbigniew Kuchta i Teresa Kuchta i usiłowania zabójstwa ks. H. Jankowskiego.
- zabójstwa ks. Leona Błaszczaka w nocy z 26 na 27 grudnia 1982 r. w Cielętnikach.
- w sprawie zmuszania księży rzymskokatolickich do powstrzymania się od udziału w obrzędach religijnych w okresie od lipca 1981 r. do lipca 1988 r., w Warszawie i innych miastach w Polsce.
- zabójstwa księdza Sylwestra Zycha z 10 na 11 lipca 1989 r. w Krynicy Morskiej oraz rozboju dokonanego na jego osobie w marcu 1989 r., w Warszawie.
- zabójstwa z 29 na 30 stycznia 1989 r. w Białymstoku księdza Stanisława Suchowolca.
- spowodowania śmierci księdza Romana Kotlarza w sierpniu 1976 r. w Radomiu oraz pobić wymienionego we wcześniejszym okresie w czerwcu i sierpniu 1976 r., w Pelagowie i Radomiu.
- zabójstwa księdza Stefana Niedzielaka w nocy z 20 na 21 stycznia 1989 r. w Warszawie.
- planowania zabójstwa księdza Adolfa Chojnackiego w 1986 r. przez funkcjonariuszy RUSW w Suchej Beskidzkiej.
- śmierci księdza Stanisława Kowalczyka w dniu 17.04.1985 r. w Wydartowie w wyniku wypadku drogowego.
- śmierci księdza Stanisława Palimąki w dniu 27 lutego 1985 r. w Klimontowie znalezionego przygniecionego przez samochód przy drzwiach garażowych;
- śmierci księdza Antoniego Kija w dniu 12.08.1984 r. w Gdańsku, u którego stwierdzono rozległe obrażenia wewnętrzne;
- śmierci księdza Piotra Popławskiego w dniu 21 czerwca 1985 r., znalezionego powieszonego w lesie w pobliżu wsi Koźliki;
- napadów rabunkowych na księży Zenona Ziomka i Eugeniusza Kościółko w 1984 r.
Mariusz Jarosiński (PAP)
mjs/ ls/
