Wojciech Kętrzyński. Źródło: CBN Polona
Mija 100 lat od śmierci Wojciecha Kętrzyńskiego, etnografa i badacza prusko-mazurskiej historii. Jako dyrektor i współtwórca wielkości Zakładu im. Ossolińskich we Lwowie był też kustoszem naszej narodowej pamięci - przypomina historyk prof. Stanisław Achremczyk.
Zmarły 15 stycznia 1918 r. we Lwowie Wojciech Kętrzyński jest nazywany "tym, który wrócił Mazury Polsce, a Polskę Mazurom", bo jako najwybitniejszy badacz dziejów i etnografii dawnych ziem pruskich wprowadził tę problematykę do polskiej nauki.
Zdaniem autora jego monografii prof. Stanisława Achremczyka, nie mniej ważne są zasługi Kętrzyńskiego jako wieloletniego dyrektora lwowskiego Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, który przyczynił się do rozwoju tej placówki. "Był kustoszem naszej narodowej pamięci. Gdyby nie on, nasza pamięć o historii Polski byłaby dzisiaj znacznie uboższa" - powiedział PAP prof. Achremczyk.
Kętrzyński urodził się 11 lipca 1838 r. w ówczesnym Loetzen, czyli Giżycku jako Adalbert von Winkler, syn oficera pruskiego Józefa Winklera i Niemki Eleonory z domu Raabe. Jego przodkowie pochodzili ze szlacheckiej rodziny herbu Cietrzew, której nazwisko wzięło się od miejscowości Kętrzyno w powiecie wejherowskim. Dziadkowi Kętrzyńskiego dopisano przy nazwisku dodatek "von Winkler", a jego ojciec używał już tylko tego dopisku jako nazwiska.
Wojciech Kętrzyński jest nazywany "tym, który wrócił Mazury Polsce, a Polskę Mazurom", bo jako najwybitniejszy badacz dziejów i etnografii dawnych ziem pruskich wprowadził tę problematykę do polskiej nauki. Zajmował się przede wszystkim etnografią i historią Pomorza, Warmii i Mazur, dokumentując polskość tych ziem.
Po śmierci ojca, Wojciech Kętrzyński w latach 1849-1853 przebywał w Poczdamie w szkole dla sierot po byłych wojskowych. W latach 1853-1855 ukończył progimnazjum w Loetzen, a później gimnazjum w Rastenburgu (obecnie Kętrzyn). W 1856 r. otrzymał list od siostry, z którego dowiedział się o przeszłości własnego rodu, pierwotnym nazwisku i polskim pochodzeniu. Podjął wówczas naukę ojczystego języka i historii. W 1859 r. zdał egzamin maturalny, a później rozpoczął studia historyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu "Albertyna" w Królewcu.
W 1861 r. przeprowadził urzędową zmianę imienia i nazwiska na Wojciech Kętrzyński. Jak wówczas napisał: "Byłem zatem Polakiem już nie tylko z przekonania, ale i z nazwiska".
Po wybuchu powstania styczniowego zaangażował się w działalność konspiracyjną, uczestnicząc m.in. w transportach broni, za co został aresztowany, uwięziony i skazany na rok więzienia, które odbył w twierdzy w Kłodzku.
Po wyjściu na wolność w 1865 r. obronił na uniwersytecie królewieckim rozprawę doktorską poświęconą Bolesławowi Chrobremu. W 1871 r. założył tajne Towarzystwo Mazurskiej Inteligencji Ludowej, później przekształcone w Komitet Niesienia Pomocy Mazurom (1872), a następnie w Centralny Komitet dla Mazur, Śląska i Pomorza. Wspierał "Gazetę Lecką" oraz "Mazura". Jako publicysta odsłaniał w reportażach niebezpieczeństwo zniemczenia ludności mazurskiej i podkreślał jej przywiązanie do kultury i języka polskiego.
Władze pruskie odmawiały mu zatrudnienia na terenach, gdzie mieszkali Polacy, pracował więc jako bibliotekarz w ziemiańskich bibliotekach w Kórniku, Brąchnówku, Nawrze i Wałczu. Z powodu trzykrotnego sprzeciwu władz austriackich nie otrzymał też profesury na Uniwersytecie Jagiellońskim.
Od 1873 r. zaczął pracę w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Lwowie, a od 1876 r. do końca życia był jego dyrektorem. Przez ponad 40 lat pracy przekształcił tę placówkę w znaczący ośrodek naukowy, zgromadził tam wiele bezcennych rękopisów i starodruków. Za jego rządów Ossolineum uzyskało prawo do wydawania podręczników szkolnych. Napisał też pierwszą monografię lwowskiego Zakładu. Po wybuchu I wojny zadbał o zabezpieczenie - ważnych dla kultury i nauki polskiej - zbiorów.
Od 1873 r. zaczął pracę w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Lwowie, a od 1876 r. do końca życia był jego dyrektorem. Przez ponad 40 lat pracy przekształcił tę placówkę w znaczący ośrodek naukowy, zgromadził tam wiele bezcennych rękopisów i starodruków. Za jego rządów Ossolineum uzyskało prawo do wydawania podręczników szkolnych. Napisał też pierwszą monografię lwowskiego Zakładu. Po wybuchu I wojny zadbał o zabezpieczenie - ważnych dla kultury i nauki polskiej - zbiorów.
Kętrzyński był historykiem, etnografem, publicystą i poetą. Wydał blisko 250 rozpraw, prac, artykułów, recenzji i opracowań edytorskich poświęconych głównie zagadnieniom wczesnego średniowiecza i źródłom germanizacji Polaków.
W pracy naukowej zajmował się przede wszystkim etnografią i historią Pomorza, Warmii i Mazur, dokumentując polskość tych ziem. Do jego najważniejszych publikacji poświęconych tej problematyce należą: "O narodowości polskiej w Prusiech Wschodnich za czasów krzyżackich" (1874 r.), "Nazwy miejscowe polskie Prus Zachodnich, Wschodnich i Pomorza wraz z ich przezwiskami niemieckimi" (1879) oraz "O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich" (1882).
Wojciech Kętrzyński zmarł 15 stycznia 1918 roku we Lwowie. Został pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim. Dla upamiętnienia Kętrzyńskiego w 1946 r. mazurskiemu miastu Rastembork nadano nazwę Kętrzyn. Jest też patronem wielu ulic, szkół, ośrodków naukowych i innych instytucji.(PAP)
autor: Marcin Boguszewski
mbo/ je/
