Chociaż tematyka zagłady Żydów podczas II wojny światowej doczekała się obszernej literatury, to w tak wieloaspektowym przeanalizowaniu problematyki Zagłady pozostają jednak tematy, które wciąż czekają na badania i syntetyczne opracowanie. Do takich tematów należy kwestia funkcjonowania elit żydowskich w Europie w okresie okupacji niemieckiej i sowieckiej.
W Polsce i za granicą powstało wiele monografii poruszających temat funkcjonowania gett, obozów koncentracyjnych i ośrodków zagłady, działalności organizacji i instytucji żydowskich czy opisujących losy indywidualne, historie rodzin i społeczności. Zagadnieniem elit żydowskich w czasie niemieckiej i sowieckiej okupacji badacze zajmowali się wybiórczo – koncentrowali się przede wszystkim na prezentacji struktur judenratów i ich przywódcach czy Żydowskiej Służbie Porządkowej oraz na zachowaniu więźniów funkcyjnych w obozach czy losami przedstawicieli poszczególnych kategorii elit: artystów, przywódców religijnych, sportowców etc. Te badania charakteryzuje również regionalne ujęcie, a także zainteresowanie badawcze elitami dużych gett.
Inspiracją dla stworzenia publikacji dotyczącej elit żydowskich w czasie wojny stała się międzynarodowa konferencja „Elity i przedstawiciele społeczności żydowskiej podczas II wojny światowej (1939-1945)”, która odbyła się w październiku 2015 roku w Krakowie.
„Głównym celem konferencji (jak i publikacji) były z jednej strony zaprezentowanie najnowszego stanu wiedzy na temat zjawisk elit żydowskich w latach II wojny światowej, z drugiej zaś próba usystematyzowania i generalizacji zagadnienia” – wyjaśniają Martyna Grądzka-Rejak i Aleksandra Namysło, redaktorki publikacji, we wstępie.
Na potrzeby konferencji oraz tomu pokonferencyjnego przyjęto definicję terminu „elita” dostosowanego do rzeczywistości okupacyjnej. W związku z tym „elita to grupa osób wyróżniających się w obrębie danej społeczności z powodu cech i zachowań uznanych za istotne w warunkach narzuconych przez okupanta. Elitą w okresie okupacji była zatem grupa osób zajmujących szczególne miejsce w hierarchii społecznej z uwagi na pełnione stanowisko, funkcję oraz działania prowadzone na rzecz społeczności żydowskiej, a także kształtowanie duchowej sfery jej życia. Grupa ta uważana była przez innych za wyróżnioną, korzystającą z niedostępnych dla wszystkich przywilejów. Były to zatem osoby zajmujące stanowiska kierownicze, urzędnicy, intelektualiści, artyści, duchowni, przedstawiciele wolnych zawodów czy politycy. W związku z tym grupa ta nie tylko korzystała z określonych praw, lecz także odgrywała swego rodzaju przywódczą i opiniotwórczą rolę w społeczeństwie” – czytamy we wstępie.
W okresie okupacji charakterystycznym zjawiskiem było występowanie tzw. nowych elit. Były to osoby, które wcześniej nie wyróżniały się, jednak w skutek czynników będących konsekwencją wojny zyskały nowy, wyższy status i władzę. W związku z tym następowała degradacja elit właściwych. Celem okupanta było właśnie wyniszczenie, wymiana, a w skrajnych przypadkach nawet unicestwienie i zastąpienie nowymi przedstawicielami.
„Powszechnie uznawani za elity przywódcze członkowie judenratów i ŻSP zostali narzuceni przez Niemców. W ocenie ich postaw historycy dzielą się na tych, którzy ewidentnie widzą w nich oddanych współpracowników władzy okupacyjnej, i tych, którzy nie nazywają ich kolaborantami in gremio. Działali oni w ramach ściśle wyznaczonych przez przepisy, choć niektórzy spośród nich wykazali się szczególną gorliwością przy wykonywaniu rozkazów niemieckich (klasycznym przykładem może być Chaim Rumkowski z getta Liztmannstadt) – piszą redaktorzy.
Publikacja składa się z 26 artykułów podzielonych na pięć bloków tematycznych: „Judenraty i elity w społecznościach lokalnych”, „Żydowska Służba Porządkowa”, „Elity artystyczne, intelektualne i religijne”, „Elity żydowskie w okupowanej Europie” oraz „Indywidualne losy członków elit żydowskich”.
Pierwsza część – „Judenraty i elity w społecznościach lokalnych” – zawiera teksty poruszające zagadnienie losów członków żydowskiej elity przywódczej, prezesów i członków judenratów, przedstawicieli instytucji społecznych oraz kadry kierowniczej w lokalnych społecznościach. Drugi blok tematyczny natomiast został poświęcony nowej elicie żydowskiej, którą tworzyli m.in. funkcjonariusze Żydowskiej Służby Porządkowej w gettach na terenie Generalnego Gubernatorstwa.
Trzeci blok – „Elity artystyczne, intelektualne i religijne” – zawiera teksty poświęcone elitom artystycznym, intelektualnym oraz religijnym. W artykułach dotyczących elit artystycznych czytelnik przeczyta m.in. o działalności teatralnej elit żydowskich w gettach oraz aktywności środowisk artystycznych na terenach okupowanych przez Armię Czerwoną, grupie elitarnych muzyków, którzy znaleźli się w obozie Theresienstadt. W tej części publikacji znalazły się również charakterystyki publicystów „Gazety Żydowskiej”.
Czwarty blok tematyczny zawiera artykuły poświęcone elitom w społecznościach żydowskich w różnych krajach znajdujących się pod niemiecką okupacją. W piątej, ostatniej części znalazły się natomiast teksty poświęcone indywidualnym losom członków elit żydowskich: lekarza i przywódcy społecznego Izraela Milejkowskiego, Rubina Ben Attia z Tunezji oraz przywódcy elity obozowej w Blechhammer Karla Demerera. W tym bloku tematycznym znajduje się również artykuł o Gisi Fleischmann – przywódczyni Grupy Robotniczej (żydowskiego ruchu oporu na Słowacji), a jednocześnie członkini uwikłanej w kolaborację Centrali Żydowskiej. Fleischmann była też jedną z nielicznych żydowskich kobiet, które zajmowały przywódcze stanowiska w radach żydowskich w okupowanej Europie.
Publikację zamyka zapis dyskusji podczas konferencji, w której udział wzięli m.in. prof. Jacek Leociak, prof. Grzegorz Berendt i dr Edyta Gawron.
Książka „Elity i przedstawiciele społeczności żydowskiej podczas II wojny światowej” pod redakcją Martyny Grądzkiej-Rejak i Aleksandry Namysło ukazała się nakładem wydawnictwa Instytutu Pamięci Narodowej.
Anna Kruszyńska (PAP)
