Zwłaszcza do czasu powstania struktur opozycyjnych w PRL Kościół katolicki był jedynym realnym wrogiem ideologicznym komunistów; stąd podejmowane przez władze komunistyczne wszelkie metody jego skompromitowania, jak podsłuchy, obserwacja czy agentura - przypominają przedstawiciele IPN.
We wtorek w redakcji tygodnika katolickiego „Niedziela” w Częstochowie odbyła się promocja książki IPN pt. „Instrukcje, wytyczne, pisma Departamentu IV Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z lat 1962–1989. Wybór dokumentów”. Opisuje ona metody, formy i środki pracy operacyjnej przeciwko Kościołowi.
Redaktorami publikacji są naczelnik Oddziałowego Biura Badań Historycznych IPN w Katowicach Adam Dziurok oraz dyrektor oddziału IPN w Krakowie Filip Musiał. W spotkaniu wzięli w niej udział m.in. przedstawiciele IPN, metropolita częstochowski abp Wacław Depo i paulini z Jasnej Góry.
Współautor tomu dr hab. Adam Dziurok powiedział, że choć wcześniej powstawały już publikacje na temat działalności Departamentu IV MSW, to jednak po raz pierwszy opublikowano książkę, która tak wyczerpująco opisuje metody walki z Kościołem w czasach PRL.
„Te dokumenty pokazują w sposób bardzo kompleksowy działania pionu IV SB. Choć od dłuższego czasu zajmujemy się funkcjonowaniem departamentu IV i terenowych odpowiedników, to jednak brakowało publikacji, która w sposób całościowy grupowała wszystkie wytyczne, normatywy, według których funkcjonował ten cały pion” – powiedział Dziurok.
Jak mówi historyk, to swoista „instrukcja szkodzenia Kościołowi” – ok. 200 dokumentów, według których mieli postępować esbecy. „To nam pokazuje specyficzny obraz instytucji, która jest mocno wyspecjalizowana, sprofesjonalizowana, które jest ukierunkowana głównie na dezintegrację i dezinformację – działania, które miały Kościół osłabić" - wskazał.
Przedstawiciele IPN zaznaczają, że struktury antykościelne działały w bezpiece od samego początku PRL, ale Departament IV był szczególnie mocno rozbudowany. Już w latach 40. powstały komórki zwalczające Kościół, m.in. ten kierowany przez Julię Brystygierową, później powstały także odrębne, wyspecjalizowane w tym wydziały.
Departament IV MSW powstał w czerwcu 1962 r., a więc sześć lat od październikowej „odwilży”, kiedy oficjalnie potępiono brutalne metody zwalczania przeciwników politycznych, w tym Kościoła katolickiego.
Jak powiedziała podczas wtorkowego spotkania dr Łucja Marek w oddziału IPN w Krakowie, już krótko po „odwilży” władze komunistyczne zaczęły kierować swoją uwagę na sprawy wyznaniowe. „Jawny odwrót od polityki +odwilży+ mamy w roku 1958. Na początku roku 1960 pojawiają się w dokumentach sugestie, że działania administracyjne nie wystarczą i trzeba rozbudować ten pion, zwłaszcza operacyjny” - powiedziała. Zaznaczyła, że zbiegło się to z przygotowaniami do tysięcznej rocznicy chrztu Polski.
„Intensyfikacja działań ze strony Kościoła jak gdyby wymuszała reakcję władzy komunistycznej, aparatu bezpieczeństwa, w postaci właśnie rozbudowanych struktur operacyjnych” – wskazała dr Marek.
Tworząc Departament IV władze komunistyczne uznały, że trzeba wniknąć w struktury Kościoła i rozsadzić go od środka. „Oczywiście to się nie udało, chociaż kompleksowość różnych działań, ich pomysłowość, zaskakuje” – wskazał Dziurok. Naukowiec ocenił, że Władysław Gomułka w polityce antykościelnej „wrócił na stare tory stalinowskie”, ale nie stosował już represji bezpośrednich, lecz inne, konspiracyjne metody.
W opinii historyka, skalę działań antykościelnych SB trudno zobrazować – liczba pozyskanych w Kościele współpracowników (od lat 60. do 80. było to kilka tysięcy osób, zarówno duchownych, jak i świeckich) jego zdaniem nie oddaje istoty rzeczy. Np. w latach 80. ub. wieku SB zajmowała się głównie rozpracowaniem 100-150 księży, uznanych za najbardziej niebezpiecznych dla systemu komunistycznego – wskazał.
Dziurok zaznaczył, że od początku funkcjonowania Departamentu IV zwracano uwagę, że kler jest nośnikiem obcej ideologii i jedyną siłą opozycyjną w kraju. „Przed długi czas cała aktywność tego pionu SB skupiała się na tych, którzy występowali przeciwko reżimowi. Na początku lat 60. główne zaburzenia w kraju miały tło religijne – budownictwo sakralne, domy katolickie, krzyże” - wyjaśnił.
Książka zawiera informacje na temat genezy Departamentu IV, kadr i głównych kierunków zainteresowania. Z publikacji można dowiedzieć się, jak wyglądała współpraca Departamentu z innymi pionami SB, instytucjami państwa i tajnymi służbami. W drugiej części redaktorzy zgromadzili liczne dokumenty dotyczące powołania Departamentu IV i jego działalności aż do 1989 r.
Zgromadzone w książce dokumenty pokazują rozległość oddziaływania władzy na Kościół metodami operacyjnymi. Od działalności punktów katechetycznych i udziału polskich biskupów w Soborze Watykańskim II, poprzez ruch oazowy, wizytę arcybiskupa Agostino Casarolego w Polsce w połowie lat 70., aż po konsekwencje wyboru Jana Pawła II.
Książka pt. „Instrukcje, wytyczne, pisma” jest piątym tomem serii „Normatywy aparatu represji”. Stanowi kontynuację wydanego w jej ramach zbioru „Instrukcji, wytycznych, okólników dyrektor Departamentu V MBP, dotyczących działań przeciwko Kościołowi katolickiemu w latach 1945-1953”. Publikacja została wydana nakładem wydawnictwa Avalon. (PAP)
kon/ pat/
