Publikacja ta, wydana we współpracy z Muzeum Historii Polski, nie stanowi jakiejś kolejnej monografii napisanej przez prof. Wojciecha Fałkowskiego. Jest to natomiast zbiór jego prac stworzonych w ciągu ostatnich 30 lat, a poświęconych epoce jagiellońskiej w Polsce i w Europie. Na pewno jest to również świadectwo wielkiej pracowitości tego człowieka, który szerszej opinii publicznej dał się poznać m.in. jako wiceminister obrony narodowej (a od niedawna jako dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie), ale wśród nas - byłych studentów historii - i w ogóle w środowisku naukowym miał zawsze opinię wybitnego mediewisty i znakomitego nauczyciela akademickiego.
W niniejszej książce udostępniono Czytelnikom teksty opublikowane uprzednio w trudno dostępnych pracach zbiorowych i materiałach pokonferencyjnych.
Tom otwiera szkic ukazujący rolę i znaczenie Jagiellonów w ówczesnej Europie Środkowej. Autor stawia tutaj tezę, iż pozycja międzynarodowa tej dynastii ugruntowała się w wyniku zwycięstwa grunwaldzkiego z 1410 r, a co potem przyczyniło się do nawet kilkukrotnego oferowania korony czeskiej i węgierskiej przez tamtejsze możnowładztwo. Uwieńczeniem tego procesu było powołanie Władysława III - syna Jagiełły - na tron węgierski w 1443 r. Pomysł stworzenia unii personalnej trzech państw (Polski, Węgier i Czech) pozostawał przy tym żywy przez ok. 100 lat i został zaprzepaszczony dopiero w 1515 r, gdy zawarto traktat wiedeński oddający inicjatywę Habsburgom w tej części Europy. A stało się tak nie tylko na skutek podstępnej dyplomacji habsburskiej, ale i wewnętrznych zatargów wśród samych Jagiellonów, którzy nie potrafili uzgodnić między sobą jednolitej koncepcji politycznej i wspólnie jej realizować. Ostatecznie klęska wojsk czesko-węgierskich pod Mohaczem w 1526 r. podzieliła Europę Środkową leżącą na południe od Karpat pomiędzy Turków a Habsburgów i przekreśliła na trwałe możliwość stworzenia unii personalnej trzech państw w ramach tej samej dynastii.
Drugi szkic W. Fałkowskiego ukazuje zakres władzy polskiego monarchy za pierwszych Jagiellonów. W szczególny sposób uwypukla tutaj rolę rady królewskiej oraz samego Władysława Jagiełły, który unikał pobytów w Krakowie i w innych większych miastach polskich, chętnie przebywając za to we dworach myśliwskich i na Litwie, a przez to narażając się na ostrą krytykę ze strony polskiego możnowładztwa. Panowie ci z łatwością uzyskiwali też liczne przywileje od panującego, wydatnie ograniczające władzę królewską. Równolegle pojawiło się pojęcie „res publica” rozumiane jako interes publiczny podlegający osądowi ogółu i wyraźnie oddzielone od tego, co królewskie. Zresztą pozycję Jagiełły jeszcze bardziej osłabiał fakt, że w Polsce nie był on władcą dziedzicznym (a jedynie na Litwie), więc przez cały czas swojego panowania musiał on myśleć o tym, w jaki sposób może zapewnić następstwo tronu polskiego swoim synom. Celowi temu służyły liczne przywileje, poręczenia i przyrzeczenia wydawane tak na rzecz możnowładców, jak i miast. Dopiero Kazimierzowi Jagiellończykowi udało się przejąć pełnię władzy w swoje ręce, ale poprzez prowadzenie giętkiej polityki i uczynienie z rodzącego się wówczas sejmu walnego miejsca zawierania różnych kompromisów.
Trzeci szkic opisuje różne zabiegi i działania polityczne prowadzone przez polskich możnowładców wobec króla w XV w. Szczególnie dużo miejsca zajmuje tutaj m. in. kwestia uzależnienia się młodego Władysława III Warneńczyka od swoich doradców czy „dogadywania się” Kazimierza Jagiellończyka z jego polskim otoczeniem politycznym w pierwszych latach panowania. W tym ostatnim przypadku to otoczenie miało być znacznie szersze niż tylko rada królewska i stanowić grupę ok. 200-300 osób. Potem już miejscem do dyskusji stały się sejmy walne, a na które to zjeżdżali się wszyscy doradcy z całego Królestwa.
Jako następny w kolejności zamieszczono opis powrotu Władysława Jagiełły do Krakowa po zwycięstwie grunwaldzkim na podstawie zachowanej relacji Jana Długosza. Takie „Adventus Regis” zostało potraktowane przez W. Fałkowskiego jako pretekst do przybliżenia na łamach swojej książki również innych ceremonialnych wjazdów zwycięskich władców do miast - z innych epok i z innych krajów. Autor sięga przy tym tutaj nawet po przykłady uroczystych wjazdów Konstantyna Wielkiego i Karola Wielkiego, aby w ten sposób podkreślić długą tradycję takich wydarzeń.
Piąty szkic stanowi omówienie sytuacji politycznej w Koronie przed unią horodelską w latach 1399-1413 z poruszeniem wątków znanych już ze szkicu drugiego na temat zakresu ówczesnej władzy królewskiej. Artykuł szósty omawia przebieg konfliktu z 1412 r. pomiędzy Władysławem Jagiełłą a biskupem krakowskim Piotrem Wyszem, zaś siódmy ukazuje okoliczności innego konfliktu tego samego władcy z 1432 r. z kolejnym biskupem Krakowa Zbigniewem Oleśnickim. Istotnym uzupełnieniem tego tematu jest przy tym tekst dziewiąty o początkach sporów Jagiełły ze wspomnianym biskupem z lat 1424-1426, gdy ten ostatni wyrastał już powoli na przywódcę opozycji antykrólewskiej.
Okres panowania pierwszego Jagiellona na tronie polskim dopełnia szkic ósmy o serii przywilejów miejskich wydanych przez Władysława Jagiełłę w 1409 r. - tuż przed jego wyruszeniem na wielką wojnę z Zakonem Krzyżackim.
Następną grupę tekstów W. Fałkowskiego tworzą te, które dotyczą okresu panowania Kazimierza Jagiellończyka lub ukazują okoliczności jego powołania na tron polski. Dlatego znajdziemy tutaj właśnie m. in. artykuły o sejmach walnych z czasów bezkrólewia po śmierci Władysława III Warneńczyka w 1444 r, o polsko-litewskich negocjacjach z 1446 r. w kwestii obsadzenia polskiego tronu, o przebiegu pierwszego sejmu nowego władcy z 1447 r, o umiejętnościach tego króla w osiąganiu kompromisu politycznego, o akcie potwierdzenia praw i przywilejów przez Kazimierza Jagiellończyka z 1453 r. i wreszcie o sprawach rozpatrywanych na trzech sejmach odbytych w ciągu jednego roku 1459.
Specyficzny charakter mają rozważania na temat stanu badań nad elitą władzy w Polsce na przełomie Średniowiecza i czasów nowożytnych. Autor powołuje się tutaj bowiem na liczne opracowania polskich badaczy z różnych lat, próbując ukazać pełny ich przekrój.
Cały tom zamykają natomiast dwa szkice opisujące rytuał pogrzebowy dwóch władców: Kazimierza Wielkiego oraz Zygmunta Augusta. Takie właśnie zestawienie wynika z faktu, iż zamykają oni poczet polskich królów pochodzących z dwóch wielkich dynastii: Piastów i Jagiellonów. Obaj też nie pozostawili po sobie męskich potomków uprawnionych do noszenia korony, co w praktyce oznaczało koniec panowania całej dynastii.
Wojciech Fałkowski, „Pierwsze stulecie Jagiellonów”, seria: „Mistrzowie historiografii”, wyd. „Avalon”, Kraków 2017, ss. 350.
dr Mariusz Affek
Źródło: Muzeum Historii Polski
