Drugi tom „Pro memoria” kardynała Wyszyńskiego zawiera zapiski powstałe między 1 stycznia a 20 września 1953 roku. W tomie prezentowane są zatem notatki prymasa z ostatnich dziewięciu miesięcy przed aresztowaniem.
Prymas kontynuował zapiski po aresztowaniu, ale decyzją Rady Programowej edycji dzienników te zapiski zostały włączone do tomu zawierającego notatki z czasu uwięzienia (25 września 1953-28 października 1956). Podstawą wydania stał się rękopis prymasa Wyszyńskiego z 1953 roku, znajdujący się w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie.
Zapiski urywają się na pięć dni przed aresztowaniem, 20 września. Jak pisze Ewa Czaczkowska, redaktor naukowa tomu, we wstępie, „nie mamy wiedzy, czy prymas istotnie nie robił notatek między 21 a 25 września (co byłoby długą przerwą), czy też tych kart brakuje. Biorąc pod uwagę, że z wyjątkiem dłużej przerwy w +pro memoria+ spowodowanej urlopem oraz krótszych przerw związanych z prowadzeniem albo odbywaniem rekolekcji inne były co najwyżej jednodniowe, można przypuszczać, że karty zaginęły – być może po zarekwirowaniu ich przez UB w czasie rewizji przeprowadzonej w pałacu [prymasowskim – PAP] 25 i 26 września. Strata jest tym większa, że zapiski te rzuciłyby nam więcej światła na to, co ważnego z punktu widzenia prymasa działo się przed aresztowaniem”.
Zapiski zawierają świadectwo działalności prymasa, jego służby jako osoba duchowna. Prymas opisuje święta i uroczystości religijne, w których uczestniczył. Pod datą 10 maja opisał uroczystości w Krakowie związane z obchodami 700-lecia kanonizacji św. Stanisława.
W drugim tomie znajdują się zapiski dotyczące memoriału „Non possumus”, który kardynał Wyszyński wysłał do premiera Bieruta. Prymas tak opisuje czwartek 21 maja, dzień wysłania memoriału: „Jest to dzień memoriałów; wysłałem do pana B[olesława] Bieruta obszerny memoriał o położeniu Kościoła kat[olickiego] w Polsce z okazji trzylecia Porozumienia. Jest wielki dokument, liczący 25 stron pisma maszynowego, charakteryzujący ciężką sytuację, pogorszoną jeszcze przez +dekretową+ niewolę. Drugi list do B[olesława] Bieruta, dziś wysłany, dotyczy ostatnich gwałtów czynionych przez urzędników +wyznaniowych+ na domach zakonnych. List omawia szereg wypadków, dawnych i nowych, które uzasadniają, że wobec domów zakonnych stosowane jest nieludzkie bezprawie i wyjątkowość upośledzająca”.
W Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego przygotowania do aresztowania prymasa rozpoczęły się 26 maja – w pięć dni po wysłaniu memoriału „Non possumus”. Wtedy też rozpoczęto agenturalne rozpracowanie Wyszyńskiego, które miało doprowadzić do jego neutralizacji, czyli aresztowania.
23 września członkowie Sekretariatu Biura Politycznego PZPR postanowili, na wniosek Bieruta, zakazać prymasowi wykonywanie funkcji kościelnych. Na polecenie Rady Ministrów minister bezpieczeństwa publicznego, Stanisław Radkiewicz, miał dopilnować, by prymas opuścił Warszawę i zamieszkał w wyznaczonym klasztorze bez prawa jego opuszczania aż do czasu nowej decyzji władz. Tego samego dnia, 24 września, Wyszyński napisał list do rządu, w którym – przeciwnie do oczekiwań władzy – nie potępił bp. Kaczmarczyka (którego proces toczył się od 14 do 21 września przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie i był szeroko relacjonowany w mediach), stanął także w obronie Kościoła i Episkopatu.
W nocy z 25 na 26 września 1953 roku władze komunistyczne aresztowały prymasa Polski kardynała Stefana Wyszyńskiego i biskupa Antoniego Baraniaka. Do 1956 r. Prymasa Wyszyńskiego internowano w Rywałdzie, Stoczku, Prudniku i Komańczy.
Książka „Pro memoria. Tom II: 1953” Stefana Wyszyńskiego ukazała się nakładem wydawnictwa Instytutu Pamięci Narodowej. Publikacja powstała w ramach Centralnego Projektu Badawczego IPN „Władze komunistyczne wobec Kościołów i związków wyznaniowych w Polsce 1944-1989”, w serii wydawniczej „Kościół katolicki w dokumentach”. Edycja źródłowa obejmująca notatki kard. Wyszyńskiego z lat 1948-1981 będzie się składać z 27 tomów.
Anna Kruszyńska (PAP)
