Czterdzieści arystokratycznych siedzib ukazuje album „Rezydencje w starej fotografii”. Nostalgiczne zdjęcia dokumentują piękno zamków, pałaców i ogrodów dawnej Rzeczypospolitej oraz życie zamieszkującej je polskiej arystokracji.
Wśród prezentowanych siedzib arystokratów są te sławne, jak pałace w Łańcucie, Puławach czy Opinogórze, a także mniej znane, zapomniane lub takie, których świetność całkowicie już przeminęła.
Przedstawione na zdjęciach siedziby pochodzą z różnych epok i są bardzo zróżnicowane architektonicznie. Możemy zobaczyć na nich ruiny XIV-wiecznego zamku Teczyn w Rudnie, renesansowy zamek w Olesku, XVIII-wieczny barokowo-klasycystyczny pałac w Wiśniowu czy przepiękny neorenesansowy pałac w Koropcu.
Każda z tych rezydencji ma swoją długą historię. Niektóre powstały jeszcze w średniowieczu, potem wielokrotnie przebudowywane, niszczone przez przetaczające się przez Rzeczpospolitą najazdy i wznoszone ponownie na starych fundamentach, zyskiwały nowe oblicze.
Rezydencje magnackie na przestrzeni wieków pełniły zróżnicowane funkcje. Były oczywiście przede wszystkim siedzibami włodarzy, miały znaczenie administracyjne, strategiczne czy polityczne, ale – co równie istotne – stanowiły także ośrodki polskiej kultury szlacheckiej i ostoje tradycji patriotycznych, co miało szczególne znaczenie zwłaszcza w okresie rozbiorów.
Jak czytamy we wstępie do albumu autorstwa Wita Karola Wojtowicza, w okresie pierwszego dwudziestolecia XX w. na terenie Polski – w jej obecnych granicach – istniało kilka tysięcy pałaców i kilkanaście tysięcy dworów.
Najstarsze fotografie pochodzą z XIX w., najpóźniejsze – ze stanowiącego cezurę 1939 r. Wybuch drugiej wojny światowej położył kres historii polskich rezydencji jako siedzib magnackich rodów. Ograbione i zdewastowane w trakcie działań wojennych przez niemieckiego i sowieckiego okupanta, po 1945 r., poza nielicznymi wyjątkami, zostały ostatecznie zdegradowane i zniszczone przez władzę ludową. Na mocy dekretu o reformie rolnej z 6 września 1944 r. dotychczasowi właściciele utracili w Polsce ponad dziesięć tysięcy majątków ziemskich.
Opuszczone zamki, pałace i dwory przeznaczane były na siedziby PGR-ów, szkoły, internaty i tym podobne instytucje. Wiele z nich, nie doczekawszy się żadnego utylitarnego przeznaczenia, popadło po prostu w ruinę. Po 1989 r. część z nich znalazła się ponownie w rękach prywatnych właścicieli, którzy w mniej lub bardziej udany sposób, głównie w zależności od posiadanych zasobów, przywracają im dawną urodę.
Kompleksy architektoniczne wraz z rewitalizowanymi po latach zaniedbań parkami służą niekiedy za siedziby mieszkalne nowych właścicieli, często za hotele bądź centra konferencyjne. Tylko niewielka część z nich trafiła w ręce potomków swych przedwojennych mieszkańców.
Rezydencje magnackie na przestrzeni wieków pełniły zróżnicowane funkcje. Były oczywiście przede wszystkim siedzibami włodarzy, miały znaczenie administracyjne, strategiczne czy polityczne, ale – co równie istotne – stanowiły także ośrodki polskiej kultury szlacheckiej i ostoje tradycji patriotycznych, co miało szczególne znaczenie zwłaszcza w okresie rozbiorów.
Kolejne pokolenia właścicieli zamków, pałaców i dworów gromadziły dzieła sztuki i rzemiosła artystycznego, biblioteki, kolekcje portretów, broni czy zbiory archiwaliów. Oprócz najliczniejszych fotografii przedstawiających fasady i panoramiczne ujęcia budowli, pozwalających docenić ich walory architektoniczne, album zawiera sporo niezwykle ciekawych zdjęć ukazujących wnętrza rezydencji. Biblioteki, salony, gabinety i halle mają zwykle eklektyczny wystrój, złożony z mebli, dzieł sztuki i bibelotów z różnych okresów, które nadają im szczególny i niepowtarzalny klimat.
Interesujące są także nieliczne fotografie dokumentujące obyczajowość, codzienność i odświętne wydarzenia z życia mieszkańców rezydencji. Widzimy na nich finał polowania, zdjęcia rodzin pozujących na tle pałaców, i trzy szczególne fotografie z rezydencji Potockich w Krzeszowicach: piękny portret Róży z Potockich Radziwiłłowej, wizytę cesarza Franciszka Józefa I w 1881 r. i zbiorowy, kilkudziesięcioosobowy portret polskiej arystokracji powstały ok. 1900 r., na którym pozują damy w findesieclowych sukniach i panowie w huzarskich mundurach.
Album „Rezydencje w starej fotografii” ukazał się nakładem wydawnictwa BOSZ. Wybrane zdjęcia pochodzą z zasobów Archiwów Państwowych w Bydgoszczy i Krakowie, Instytutu Sztuki PAN oraz Narodowego Archiwum Cyfrowego.
Marta Juszczuk
