Z okazji ogłoszenia Roku Kościuszkowskiego przez Senat RP oraz UNESCO i przypadającą właśnie w 2017 r. 200 rocznicą śmierci Tadeusza Kościuszki ukazała się drukiem bardzo obszerna i szczegółowa monografia autorstwa Longiny Ordon. Autorka wykonała olbrzymią, wieloletnią pracę, borykając się z różnorodnymi trudnościami wynikającymi przede wszystkim z ogromu materiału bibliograficznego, historiograficznego, literackiego, publicystycznego itp. Zdaje też sobie sprawę z tego, że jej książka nie wyczerpuje tematu i że musiała dokonać jakiegoś wyboru.
Skoncentrowała się więc na ukazaniu sporów i polemik wokół osoby Kościuszki, ukazując je w kolejności chronologicznej- na przestrzeni ponad 200 lat, zaczynając już właściwie od bitwy pod Dubienką, a gdzie przyszły Naczelnik insurekcji odegrał kluczową rolę. Całość podzieliła na siedem rozdziałów, przy czym uwzględniła zarówno pozytywne, jak i negatywne opinie o bohaterze swojej pracy. Nie brak jest tutaj najsławniejszych nazwisk polskich pisarzy i poetów, publicystów, historyków czy literaturoznawców, bo już za życia otoczono przecież Kościuszkę szczególnym kultem, choć często też wykorzystywanym do rozmaitych sporów ideowych. Kult ten pochodzi przede wszystkim z epoki romantyzmu- głównie za sprawą naszych Wieszczów Narodowych: Mickiewicza, Słowackiego czy Norwida, jakkolwiek został zapoczątkowany jeszcze w czasie insurekcji 1794 r, gdy Naczelnika przedstawiano jako wzorowego i cnotliwego obywatela, bezinteresownego obrońcę naszej niepodległości. W dobie XIX-wiecznych powstań narodowych stał się nawet swoistym symbolem polskiego chrześcijaństwa i narodowego buntu przeciwko carskiemu zaborcy. Pojawiały się też już wtedy wątki lewicowo-rewolucyjne odwołujące się do nieudanych reform agrarnych Kościuszki i podkreślające konieczność przeprowadzenia uwłaszczenia chłopów, aby w ten sposób zachęcić ich do udziału w powstaniach. W okresie popowstaniowym inspirującą rolę odegrały liczne spory o Kościuszkę między przedstawicielami krakowskiej i warszawskiej szkoły historycznej zapoczątkowane przez jedyną- jak dotąd- tak obszerną i opartą na źródłach biografię Naczelnika pióra Tadeusza Korzona. Z tych polemik miała się potem wyłonić myśl legionowa- kreowana przez Józefa Piłsudskiego i jego otoczenie. Było to szczególnie widoczne w związku z obchodami 100 rocznicy śmierci Kościuszki w 1917 r, gdy w przededniu odzyskania przez Polskę niepodległości starli się ze sobą właśnie na tym tle pasywiści i aktywiści. To właśnie z tego okresu pochodzi też początek krzewienia tradycji kościuszkowskiej w USA przez Ignacego Jana Paderewskiego, a co w następnych latach zaowocowało także jej niezwykłą popularnością wśród Polonii rozsianej po całym świecie.
W II Rzeczypospolitej literatura kreowała już Naczelnika insurekcji 1794 r. na ideowego poprzednika Piłsudskiego, a który to zresztą w nawiązaniu do tego miał używać tytułu Naczelnika Państwa przez pierwsze lata naszej niepodległości. Mimo to w środowisku historyków polskich toczyła się wówczas zacięta dyskusja zapoczątkowana przez Adama Skałkowskiego, który- w oparciu o pamiętniki Antoniego Trębickiego- odbrązawiał legendę kościuszkowską, wykorzystując motyw bitwy pod Dubienką, ucieczki z kraju po przegranej wojnie polsko-rosyjskiej 1792 r. czy klęski maciejowickiej. Do finału tego sporu doszło na IV Zjeździe Historyków Polskich w Poznaniu w 1925 r, gdzie Skałkowski wycofał się z większości swoich zarzutów wobec Kościuszki, choć nie zaprzestał dalszego publikowania swoich negatywnych osądów.
W latach II wojny światowej polscy komuniści w cyniczny sposób wykorzystywali osobę Naczelnika do krzewienia swojej ideologii, a czego symbolem stały się I Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki utworzona w Sielcach nad Oką, moskiewska radiostacja o tym samym imieniu czy sztuka Wandy Wasilewskiej głosząca pochwałę mas ludowych biorących udział w insurekcji 1794 r. oraz ukazująca rolę ówczesnego przywódcy chłopów Bartosza Głowackiego. W tym samym czasie na Zachodzie imię naszego bohatera narodowego nosił sławny Dywizjon 303, a insurekcję kościuszkowską porównywano z obroną Warszawy z września 1939 r. oraz z Powstaniem Warszawskim 1944 r.
Trudne lata powojenne upłynęły pod znakiem stalinowskiej indoktrynacji, a kiedy to Naczelnik był przedstawiany jako przywódca rewolucyjnych mas i dobroczyńca chłopów. Wizerunek ten przezwyciężono dopiero po 1956 r. w wyniku rzetelnych badań naukowych podjętych przez szerokie grono historyków polskich. Autorka stara się przybliżyć te badania w swojej pracy, aczkolwiek prowadzone są one jeszcze nadal ze względu na nośność tematu i na wielką popularność samej idei kościuszkowskiej. Można nawet mówić o „drugim życiu Kościuszki” rozumianym jako zbiór wielkich myśli czy programów mających zasadniczy wpływ na poczucie tożsamości narodowej wśród Polaków. Stąd też i patronat Senatu RP nad książką L. Ordon oraz podjęcie się jej wydania przez Polską Fundację Kościuszkowską. Do przeczytania tej pracy zachęcają również liczne kolorowe ilustracje oraz zestawienia ułatwiające poruszanie się po obszernej zawartości książki.
W zamierzeniach wydawcy praca ma być skierowana przede wszystkim do młodych Czytelników, a także do ich nauczycieli, ale cel ten wydaje się być mało realny ze względu na znacznie ograniczony system jej dystrybucji. Nie jest to bowiem publikacja dostępna w szerokiej sieci polskich księgarń, lecz właściwie jedynie w warszawskiej siedzibie Polskiej Fundacji Kościuszkowskiej. Pewna liczba egzemplarzy była też rozprowadzana przez Kancelarię Senatu RP oraz przez Polskie Towarzystwo Historyczne (PTH), a co- niestety- nie zapewnia powszechnej dostępności do tak bardzo potrzebnej pozycji książkowej.
Longina Ordon, „Spory o Tadeusza Kościuszkę w polskiej historiografii i literaturze w latach 1792-2016”, wyd. Polska Fundacja Kościuszkowska, Warszawa 2017 r.
dr Mariusz Affek
Źródło: MHP
