Inscenizacja Dziadów na Górze św. Anny. Fot. PAP/K. Świderski
W starych ludowych wierzeniach jesień, a zwłaszcza listopad był to czas, kiedy dusze zmarłych przodków wracały na ziemię, a demony straszyły żywych; dlatego na przełomie października i listopada kultywowano zwyczaj zwany Dziadami.
Elżbieta Dudek-Młynarska z Muzeum Etnograficznego w Rzeszowie uważa, że już sama nazwa tego zwyczaju nawiązuje to wierzeń, iż dusze zmarłych przodków, czyli dziadów, powracają do świata żywych.
"Dawniej wierzono, że każde przesilenie w naturze, czy to jesienne, czy wiosenne, to czas siłowania się dwóch mocy: jasności i ciemności; że w tym czasie granica między światem żywych i zmarłych jest nikła, a dusze przodków, naszych dziadów, przychodzą do żywych " - wyjaśnia etnografka.
Z tym przekonaniem związany był, obecnie zupełnie zapomniany w Polsce, a dawniej powszechny zwyczaj urządzania uczt cmentarnych na grobach zmarłych, podczas których żyjący ucztowali, a jedzeniem dzielili się z duszami. Zostawiali na mogiłach niewielkie ilości miodu, kaszy, chleba, maku, aby dusze miały się czym posilić. Wśród Łemków była to także kutia, współcześnie kojarzona z wigilią Bożego Narodzenia.
"Obrzęd Dziadów nie polegał tylko na wspominaniu zmarłych czy modlitwach za nich, ale było to obcowanie żywych z umarłymi" - podkreśla Dudek-Młynarska.
Dziadami nazywano tylko dusze przodków zmarłych śmiercią naturalną. Obawiano się natomiast zmarłych śmiercią gwałtowną: zamordowanych, samobójców, ofiar wypadków. Wierzono bowiem, że dusze te nie zaznały spokoju wiecznego, że błąkają się po ziemi jako demony, nie mogąc zaznać spokoju i zagrażając żywym.
Podobnym do tej starej słowiańskiej tradycji wynoszenia jedzenia i picia na mogiły zmarłych był zwyczaj organizowania dziadowskich zabaw w karczmach. Zapraszano na nie wędrownych żebraków, nazywanych także dziadami. Według wierzeń ludowych byli oni łącznikami świata żywych ze światem zmarłych m.in. przez swoją mobilność i brak stałego miejsca zamieszkania.
Przygotowywano wtedy pierogi z kapustą, barszcz z ziemniakami, małe bochenki chleba, aby najedli się do syta. Dawano też dziadom ofiary pieniężne, aby modlili się za zmarłych.
W XVI-XVII wieku w czasie Dziadów dla ogrzania powracających na ziemię dusz palono ognie, zazwyczaj w miejscach, gdzie spodziewano się ich przybycia, czyli na rozstajach dróg, łąkach, nieużytkach, spornych miedzach. Pozostałością po tamtym zwyczaju jest powszechne obecnie palenie zniczy na grobach bliskich; ten z kolei zwyczaj pojawił się dopiero w okresie międzywojennym.
W wielu miejscowościach regionu w domach otwierano specjalnie okna i drzwi, aby dusze mogły swobodnie wejść i uczestniczyć w przygotowanej dla nich wieczerzy. Trzeba było jednak uważać, aby wykonując różne czynności w gospodarstwie, nie zakłócić spokoju dusz, albo ich nie uszkodzić.
„Wszystkie te obrzędy były wypełnianiem swoistych obowiązków żywych wobec zmarłych. Zapewniano sobie w ten sposób przychylność i opiekę przodków” – dodała etnografka.
Wierzenia w przybywanie z zaświatów dusz zmarłych i związane z tym zwyczaje praktykowane były również w niektórych kościołach katolickich. Wierzono, że odwiedzające świat żywych dusze gromadzą się o północy w kościele na nabożeństwach, odprawianych przez zmarłego księdza.
Przekonanie to było tak mocne, że w wielu kościołach zostawiano mszał i stułę dla zmarłego kapłana.
Wiara w spotkanie dwóch sfer: żywych i martwych miała też swoje odbicie w dwoistej postawie ludzi, którzy z jednej strony utrzymywali łączność z duszami poprzez modlitwę w ich intencji, a z drugiej strony obawiano się demonów.
Stąd też ciała samobójców lub zmarłych śmiercią tragiczną chowano zazwyczaj tam, gdzie straciły życie. Ich groby nazywano krudami, a przechodnie rzucali na nie zielone gałęzie. Gdy uzbierał się stos - podpalano go. Miało to pomóc demonom w odpokutowaniu win popełnionych za życia.
Agnieszka Pipała (PAP)
api/ par/
