„Gwiazda wytrwałości” – jedyny film o 1. Dywizji Pancernej nakręcony w czasach PRL

W latach PRL powstało zaledwie kilka filmów fabularnych o Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie, w tym tylko jeden o 1. Dywizji Pancernej gen. Maczka. W tym samym czasie nakręcono ok. 150 filmów o ludowym Wojsku Polskim, walczącym na froncie wschodnim II wojny światowej.

Trwający 52 min. obraz "Gwiazda wytrwałości" był nietypowym dla polskiej kinematografii lat 70. filmem wojennym. Nie był to kolejny obraz batalistyczny. Film rozpoczyna kilkuminutowa prezentacja oryginalnych kronik wojennych z walk frontowych 1. Dywizji Pancernej, po czym rozpoczyna się główna akcja – 29 listopada 1944 r. kilku oficerów 10. pułku strzelców konnych 1. Dywizji Pancernej, która stacjonowała wówczas w Bredzie, jedzie na przepustkę do Brukseli. Tam, wieczorem, w małej kawiarni, spotykają Joachima Lelewela, który był członkiem Rządu Narodowego podczas Powstania Listopadowego i zmarł w 1861 r. Spotkanie wszystkim wydaje się dziwne, gdyż postać Lelewela jest fizyczna, a nie jest to mara czy duch.

Rozmowa o Powstaniu Listopadowym, zainicjowana w kawiarni, przenosi się do mieszkania Lelewela. Żołnierze zauważają też, że coś dziwnego dzieje się z czasem, który jakby stanął. W swoim mieszkaniu Lelewel pokazuje żołnierzom rysunek projektu orderu "Gwiazda wytrwałości". W tracie rozmowy decyduje się na przekazanie tego rysunku żołnierzom, co miałby być symbolicznym nadaniem go ich pułkowi. Żołnierze wracają do kwatery i o zdarzeniu opowiadają swojemu dowódcy, który przypisuje to pijackim zwidom. Opowieść intryguje jednak oficera oświatowego, który postanawia wybrać się do Brukseli i zweryfikować opowieść kolegów.

Film "Gwiazda wytrwałości" wyreżyserował Paweł Komorowski. Scenariusz, którego autorem był Andrzej Czałbowski, powstał na podstawie opowiadania Ksawerego Pruszyńskiego. Muzykę do tego obrazu skomponował Wojciech Kilar. Obsada aktorska filmu była gwiazdorska, zagrali w nim m.in.: Tadeusz Łomnicki (Joachim Lelewel), Jerzy Jogałła (żołnierz Sztum) Marian Kociniak (rotmistrz Iwanowski), Władysław Kowalski (porucznik, oficer oświatowy), Zdzisław Maklakiewicz (kapelan), Jerzy Nowak (gospodarz oberży), Tadeusz Schmidt (major, dowódca pułku), Andrzej Zaorski (porucznik Andrzej Zawada).

Mimo że na początku lat 70. wyraźnie widoczne było lekkie odprężeniem ideologiczne w oficjalnej propagandzie, dla cenzury trudnym do zaakceptowania było temat i bohaterowie filmu. Drugą rzeczą, zakwestionowaną przez cenzurę, była alegoryczność pewnych treści, głównie zestawienie sytuacji politycznej z jesieni 1944 r. ze schyłkiem Powstania Listopadowego. Opowieści filmowego Lelewela o ataku na gubernatora Królestwa Polskiego, wielkiego księcia Konstantego i wojska moskiewskie w noc listopadową mogły być odbierane jako zachęta do buntu przeciwko zależności od Związku Radzieckiego.

Film pełen był drobnych, ale zauważalnych aluzji, jak np. wypowiedź rotmistrza Iwanowskiego (Marian Kociniak), który do Lelewela powiedział: "Jeszcze będziemy w Warszawie". Kilka razy pojawiają się też odniesienia do "września", przy czym dla Lelewela był to wrzesień 1831 r. gdy upadało Powstanie Listopadowe a dla oficerów 1. Dywizji Pancernej - klęska września 1939 r.

Tytułowa "Gwiazda Wytrwałości" to order honorowy ustanowiony uchwałą Sejmu Królestwa Polskiego 18 września 1831 r. w Zakroczymiu, na wniosek Joachima Lelewela, który przygotował dokładny szkic odznaczenia. Miał on być przyznawany tym, którzy wykazali się szczególnym męstwem, nie tylko w walce niepodległościowej, ale także zachowując szeroko rozumianą polskość. Był to już schyłek Powstania Listopadowego i orderu nie wykonano, pozostał tylko jego projekt graficzny i uchwała sejmu, o jego ustanowieniu.

Odznaczenie "Gwiazda wytrwałości" upamiętnione jest na rynku w Zakroczymiu. W cokole wymurowanym z kamieni obsadzono kratownicowy słup, a na nim konstrukcję przypominającą uliczne latarnie gazowe. Na ściankach latarni umieszczono herby Zakroczymia i ziemi zakroczymskiej oraz awers i rewers "Gwiazdy wytrwałości". Po upadku Warszawy ostatnią siedzibą sejmu i rządu Królestwa Polskiego w 1831 roku był Zakroczym.

Sformowana w 1942 r., 1. Dywizja Pancerna, dowodzona przez gen. Stanisława Maczka, była pierwszą tego typu jednostką Wojska Polskiego. Pod koniec lipca 1944 r. dywizja została przetransportowana do Francji i 8 sierpnia rozpoczęła szlak bojowy w składzie 1. Armii Kanadyjskiej. Wspólnie z Kanadyjczykami rozpoczęli natarcie wzdłuż drogi Caen – Falaise. Po bitwie pod Falaise Niemcy zostali zmuszeni do odwrotu, aż po brzeg Skaldy. Wojska alianckie przeszły do pościgu a wraz z nimi 1. Dywizja Pancerna, która w ciągu dziewięciu dni pokonała odległość 400 km staczając liczne walki z cofającym się nieprzyjacielem i opanowując kolejne miasta. W dniu 6 września 1944 r. wkroczyła do Belgii, gdzie oddziały dywizji wzięły udział ciężkich walkach o Gandawę. Zimę Maczkowcy spędzili w Bredzie, która wyzwolili 29 października.

8 kwietnia 1945 r. ruszyła ostatnia wielka ofensywa aliantów na Zachodzie. Polska 1. Dywizja Pancerna przekroczyła granicę niemiecką pod Goch i uderzyła w kierunku kanału Kuersten. 4 maja 1945 r. dywizja dotarła pod zewnętrzny pierścień umocnień Wilhelmshaven i rozpoczęła przygotowania do szturmu. Zanim jednak maczkowcy ruszyli do boju przyszła wiadomość o kapitulacji Niemiec. 5 maja generał Stanisław Maczek, w grupie wyższych oficerów, przyjął kapitulację dowództwa twierdzy: bazy Kriegsmarine, dziesięciu dywizji piechoty oraz ośmiu pułków piechoty i artylerii. Następnego dnia 1. Dywizja Pancerna rozpoczęła okupowanie miasta i portu Wilhelmshaven, zawieszając nad nim polskie flagi. Przez następne dwa lata Polacy pełnili zadania okupacyjne na terenie północno-zachodnich Niemiec. Główne miasto w ich strefie okupacyjnej nazwano "Maczkowo". Było to miejsce azylu dla Polaków, których wojenne losy rzuciły w tamte strony. W czerwcu 1947 r. 1. Dywizja Pancerna została przetransportowana do Wielkiej Brytanii i tam zdemobilizowana.(PAP)

Autor: Tomasz Szczerbicki

szt/ aszw/