Instytut Pamięci Narodowej rozpoczął wydawanie serii „Polska pod okupacją 1939-1945”. Celem wydawnictwa jest ukazywanie – w naukowym opracowaniu – informacji o życiu codziennym, strukturach państwa podziemnego oraz strukturach aparatu ucisku. Zbiór opracowań ma za zadanie ukazanie możliwie szerokiego aspektu życia w Polsce w obu strefach okupacyjnych.
Jednym z celów komitetu redakcyjnego jest zestawienie opisów obu okupacji niemieckiej i sowieckiej. Należałoby dodać, że kolejnym celem – być może nawet głównym, chociaż nie jest to wprost powiedziane przez wydawcę – jest uświadomienie jak najszerszej grupie ludzi, że termin „okupacja” należy stosować nie tylko terenów zajętych przez Niemcy. Także Związek Sowiecki okupował znaczną część Polski i najwyższy czas przezwyciężyć propagandę z czasów PRL-u i przestać te obszary za czarną dziurę w polskiej historiografii.
Artykuły publikowane w tomie pierwszym związane są z trzema zasadniczymi obszarami – Życie codzienne pod okupacją, organizacje podziemne oraz aparat przemocy sowieckiej i hitlerowskiej. Przy czym w niektórych przypadkach trudno jest te obszary jednoznacznie zakwalifikować.
Należy także wskazać na przegląd zagranicznych badań poświeconych okupacji ziem polskich. Pozwala to na konfrontację stanu badań z wiedzą wypracowaną w innych ośrodkach. Nie należy zapominać, ze cudzoziemscy badacze mają dostęp do zagranicznych archiwaliów (przede wszystkim niemieckich) pozwalających na szczegółową kwerendę oraz mogą postawić pytania otwierające nowe perspektywy badawcze. Takim interesującym przeglądem niemieckiego stanu badań nad okupacją w Wielkopolsce jest artykuł Wojciecha Wicherta, „Poligon doświadczalny narodowego socjalizmu” – Kraj Warty w latach 1939–1945 w świetle najnowszej historiografii Republiki Federalnej. W tym tekście mamy do czynienia nie tylko z przeglądem badań i wyliczeniem tekstów oraz zaprezentowaniem w nich ustaleń. Tekst Wicherta ukazuje także jak uwarunkowania historyczne oraz światopoglądowe wpływały na badania podejmowane przez niemieckich badaczy.
Artykuły publikowane w tomie pierwszym związane są z trzema zasadniczymi obszarami – Życie codzienne pod okupacją, organizacje podziemne oraz aparat przemocy sowieckiej i hitlerowskiej. Przy czym w niektórych przypadkach trudno jest te obszary jednoznacznie zakwalifikować.
Jak gdyby odwrotnością powyższego opracowania jest artykuł Marcina Przegiętki, Przewodnik po Bundesarchiv. Zespoły archiwalne dotyczące okupacji ziem polskich w okresie II wojny światowej w zbiorach niemieckiego Archiwum Federalnego. Mamy do czynienia z prezentacja pracy historyka z Polski, który podejmuje się kwerendy archiwalnej w niemieckich zbiorach. Dla osób o pewnym zacięciu meta-badawczym, zestawienie tych dwóch tekstów będzie zapewne bardzo interesujące.
Niemiecki aparat represji jest opisany w trzech artykułach. I trzeba przyznać, że jest to nowa, bardzo ciekawa perspektywa. Dariusz Golik w artykule „Krakowski” pułk Schupo. Zarys historii SS-Polizei Regiment 23, wskazuje, że w dotychczasowych opisach walki z niemieckimi okupantami, przeciwników opisuje się raczej bezosobowo. Wykorzystując niemieckie archiwa autor postarał się zarysować krótką historię jednego z niemieckich oddziałów.
Z kolei Tomasz Ceran zapoznaje czytelników ze stanem badań nad zapominanym, jak sam pisze, elementem terroru niemieckiego w Polsce. „Po w kroczeniu Wermachtu do Polski miejscowi Niemcy – obywatele państwa polskiego – zaczęli się organizować w paramilitarne ugrupowania, by uniemożliwić zniszczenie przez wycofujące wojsko polskie ważnych obiektów komunikacyjnych: mostów, wiaduktów, węzłów kolejowych i drogowych. Grupy te miały także zapewnić spokój i porządek. Powoływano je pod różnymi nazwami… (s. 302)
Jeszcze we wrześniu ’39 organizacje te zostały scalone pod nazwą: Volksdeutscher Selbstschutz i stały się jedną z najgorliwszych sił represji wobec Polaków. Jak się okazuje stan wiedzy na temat zarówno samych organizacji folksdojczów, jak i skali ich zbrodni jest wciąż bardzo mały. Niemniej nawet tak niedookreślone dane, jak te którymi dysponujemy są porażające. Autor wskazuje ponadto, że prace historyczne dotyczące tego temu mogą być pomocne przy badaniach innych nauk, przede wszystkim społecznych.
Trzeci tekst, pióra Mirosława Sikory, Służba Bezpieczeństwa SS jako instrument pomiaru opinii publicznej w III Rzeszy. Wstępne ustalenia z perspektywy prowincji górnośląskiej, prezentuje informacje gromadzone i przetwarzane przez SD, które pozwalają nam na rozpoznanie obrazu opinii publicznej, jakim dysponowały niemieckie władze okupacyjne.
Absolutną perełką jest opracowany przez Marka Hańderka materiał archiwalny: Instytut Europy Środkowej w świetle zeznań Jerzego Brauna. W czasie koszmarnego śledztwa ostatni Delegat rządu RP na kraj przygotował obszerne „zeznanie własne” na temat Instytutu Środkowej Europy – prawie całkowicie zapomnianej organizacji podziemnej.
Kolejnym, wciąż za mało zbadanym, aspektem dziejów z czasów okupacji jest kwestia życia codziennego. Czy jest to próba zapisywania podstawowych problemów na obszarach zagarniętych przez Sowietów, którą jest tekst Sławomira Kalbarczyka, W cieniu terroru. Czy też opis przestępczości kryminalnej w Generalnej Guberni, czyli opracowanie Sebastiana Piątkowskiego. Bandytyzm był powszechna plagą i jedną z przyczyn nieustannego strachu jaki panował wśród Polaków w tym czasie, jednakże – jak się okazuje – wciąż zbyt mało zbadany. Nie tylko pod względem danych statystycznych, jak również jego przyczyn społecznych. Ciekawym aspektem była walka z bandytyzmem podejmowana nie tylko przez siły okupacyjne, ale także przez organy państwa podziemnego.
Trzecia grupę tekstów dotyczą omówienia działalności organizacji podziemnych. I chociaż jest to obszar chyba najlepiej zbadany i opisany w obszernej literaturze, to niewątpliwie wciąż można znaleźć kolejne fakty do opisania czy też ujęcia w niespotykanych do tej pory aspektach. Aleksandra Pietrowicz opisuje wywodzącą się z nurtu narodowego wielkopolską organizację „Ojczyzna”.
Z kolei Marek Hańderek oraz Maciej Żuczkowski opisują początki dwóch ważnych dla podziemia organizacji. Pierwszy z autorów – stając się powoli znaczącym ekspertem od tej tematyki – pisze o genezie i powstaniu organizacji „Unia”. Drugi, na temat początków działalności podziemnego PPS. Początki działania konspiracyjnego w całej Polsce wciąż czekają na szczegółowe opracowania. A są one tym ważniejsze, że możemy w nich znaleźć szalenie ciekawe analizy działania społeczeństwa w momentach kryzysowych.
Absolutną perełką jest opracowany przez Marka Hańderka materiał archiwalny: Instytut Europy Środkowej w świetle zeznań Jerzego Brauna. W czasie koszmarnego śledztwa ostatni Delegat rządu RP na kraj przygotował obszerne „zeznanie własne” na temat Instytutu Środkowej Europy – prawie całkowicie zapomnianej organizacji podziemnej. Dokument przepisano z rękopisu i uwspółcześniono interpunkcję i ortografię, tak że jest bardzo łatwy do studiowania przez współczesnego czytelnika. Z całą pewnością należy powtórzyć postulat autora opracowania, że publikacja zeznań Brauna powinna być impulsem do obszernego opracowania monograficznego na temat Instytutu.
Pierwszy tom serii „Polska pod okupacją 1939-1945” jest prezentacją bardzo szerokiej panoramy zagadnień jakie są badane przez historyków w ramach programu badawczego Instytutu Pamięci Narodowej Ziemie Polskie pod okupacją 1939-1945. Z całą pewnością, jeżeli poziom merytoryczny wydawnictwa będzie utrzymywany, kolejne tomy będą stanowić istotny wkład do literatury historycznej tego okresu.
Juliusz Gałkowski
