Jan II Kazimierz Waza – od 1648 r. król Polski, tytularny król szwedzki. Był synem Zygmunta III Wazy i Konstancji Austriaczki, córki arcyksięcia Karola Habsburga. Zrzekł się kapelusza kardynalskiego, by objąć tron polski, z którego po dwudziestu latach panowania zrezygnował.
Urodził się 22 marca 1609 r. w Krakowie. Był wychowany na dworze ojca w Warszawie, ale od wczesnych lat pozostawał pod wpływem matki i jezuickiego otoczenia. Z czasem stał się jednym z filarów tzw. fakcji austriackiej na dworze polskim, reprezentującej równocześnie interesy katolicyzmu. Ta postawa odróżniła Jana Kazimierza od liberalnego w kwestiach wyznaniowych starszego brata przyrodniego, Władysława.
Młodzieńcze boje Jana II Kazimierza Wazy
W młodości towarzyszył ojcu w kampanii szwedzkiej (1629 r.) oraz bratu w wojnie smoleńskiej (1633 r.). Następnie, w 1635 r., zaciągnął się na służbę cesarską i jako pułkownik wziął udział w nieudanej kampanii lotaryńskiej przeciwko Francuzom. Wrócił do Wiednia jako przegrany, skąd w 1636 r. został wezwany do Polski przez Władysława IV, po zawarciu mediowanego przez Francję rozejmu ze Szwecją w Sztumskiej Wsi w 1635 r.
W 1637 r. ponownie znalazł się w Wiedniu w związku z małżeństwem Władysława IV z arcyksiężniczką Cecylią Renatą oraz zbliżeniem króla Polski z cesarzem. Nie uzyskał odpowiedniego dla królewskiego brata zaopatrzenia w kraju, w związku z tym wyruszył w 1638 r. w służbie habsburskiej z Włoch do Hiszpanii; obiecano mu godności wicekróla Portugalii i admirała floty.
Dyplomacja francuska uważnie obserwowała działania tak aktywnego sprzymierzeńca Habsburgów. U wybrzeży Prowansji Jak Kazimierz został zatrzymany i z polecenia kardynała Richelieu uwięziony pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Habsburgów hiszpańskich. Dwuletnia – lata 1638–1640 – niewola królewicza posłużyła Francji do wymuszenia na Władysławie IV przyrzeczenia, że nie będzie wspomagał, zwłaszcza militarnie, sił cesarskich w wojnie trzydziestoletniej. Specjalne poselstwo polskie wysłane do Paryża, mające na celu uwolnienia królewicza, musiało potwierdzić neutralność króla Polski.
W 1643 r. Jan Kazimierz udał się do Włoch, gdzie wstąpił do zakonu jezuitów; ślubów zakonnych jednak nie złożył. Został natomiast mianowany przez papieża kardynałem – tej godności jednak nie znosił, myślał o małżeństwie, a po powrocie do Polski w 1647 r. liczył się z sukcesją tronu po bracie.
Jan II Kazimierz Waza królem Polski
Po śmierci Władysława IV w maju 1648 r., przy poparciu kanclerza Jerzego Ossolińskiego i królowej-wdowy Ludwiki Marii, 20 listopada tego samego roku został wybrany na tron Polski; koronacja odbyła się 17 stycznia 1649 r. Wkrótce Jan Kazimierz poślubił królową Ludwikę Marię, która od tego momentu zaczęła odgrywać u boku męża pierwszoplanową rolę polityczną w państwie.
Senat uczcił 360. rocznicę Ślubów Lwowskich
Jan Kazimierz objął władzę w Rzeczypospolitej targanej sporami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Na Ukrainie trwało powstanie Chmielnickiego; nie powiodła się odsiecz armii polskiego króla dla oblężonego przez wojska kozacko-tatarskie Zbaraża , a ugoda z chanem i Bohdanem Chmielnickim w Zborowie w 1649 r. była tymczasowa. W zwycięskiej bitwie polskiej armii nad Kozakami i Tatarami pod Beresteczkiem w czerwcu 1651 r. Jan Kazimierz dowiódł swoich talentów dowódczych. Polityczną korzyścią była ugoda z Kozakami zawarta we wrześniu w Białej Cerkwi. Przekreśliła ją jednak poniesiona rok później klęska pod Batohem, której król nie umiał zapobiec oraz niekorzystny układ z Tatarami zawarty w obozie pod Żwańcem w 1653 r.
W państwie rosła niechęć szlachty i wielmożów do powszechnie nielubianego Jana Kazimierza. W latach 1652–1653 zaczęła się kształtować bardzo silna antykrólewska koalicja magnacka wielkich rodów – Opalińskich, Lubomirskich, Leszczyńskich i Radziwiłłów. W 1652 r. pierwszy raz liberum veto zerwało sejm. Po kozackiej ugodzie perejasławskiej z carem, włączającej Ukrainę do Rosji, doszło w 1654 r. do wojny polsko-rosyjskiej, a rok później do najazdu szwedzkiego. Jan Kazimierz próbował organizować obronę, jednakże zdrada magnatów Hieronima Radziejowskiego, Janusza Radziwiłła i Krzysztofa Opalińskiego umożliwiła Szwedom „potop” Polski.
Wojny Jana II Kazimierza Wazy
Król uszedł na Śląsk, gdzie opuszczony i zniechęcony prawdopodobnie myślał o abdykacji. Podbudowany trwającą wojnę ludową i wspierany przez królową, wydał w Opolu w listopadzie 1655 r. manifest, w który wzywał wszystkich Polaków do powszechnej wojny ze Szwedami. Pod koniec roku wrócił do Polski, aby osobiście kierować walką. Wkrótce Jan Kazimierz zgromadził wokół siebie również i tych, którzy popierali wcześniej Karola Gustawa szwedzkiego. Zapowiedział ulżenie doli chłopów i oddał w ślubach lwowskich z 1 kwietnia 1656 r. swoje królestwo pod opiekę Matki Boskiej Częstochowskiej.
Po trzydniowej bitwie w czerwcu 1656 r. Jan Kazimierz zajął Warszawę. Mimo przegranej drugiej bitwy pod stolicą w lipcu, po kilku tygodniach znowu ją odzyskał. Skuteczna akcja dyplomatyczna króla doprowadziła do powstania antyszwedzkiej koalicji Tatarów, Rosji, cesarza Ferdynanda III i Danii. Uniemożliwiła ona plany rozbioru Rzeczypospolitej przez Szwecję, Brandenburgię, Siedmiogród i zrewoltowaną Ukrainę, a także pozwoliła odeprzeć najazd księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego na Polskę w 1657 r.
Za cenę przymierza przeciw Szwedom elektor brandenburski uzyskał od Jana Kazimierza suwerenność w Prusach Książęcych, tym samym Polska utraciła nad nimi lenne zwierzchnictwo. W kompromisowym pokoju ze Szwedami zawartym w Oliwie w 1660 r. Jan Kazimierz zachował dożywotnio tytuł króla szwedzkiego, ale zrzekł się pretensji do tego tronu. Natomiast ugoda hadziacka z Kozakami z 1658 r., która wiązała unią część Ukrainy z Polską, doprowadziła do kolejnej wojny z Rosją. Zakończyła się ona rozejmem zawartym w Andruszowie w 1667 r., na mocy którego Rzeczpospolita utraciła m.in. lewobrzeżną Ukrainę oraz Smoleńszczyznę.
Jeszcze w okresie wojny szwedzkiej, od 1658 r., Jan Kazimierz oraz profrancuska partia dworska, kierowana przez Ludwikę Marię, rozpoczęli starania o przeprowadzenie reformy państwa. Chodziło m.in. o podejmowanie uchwał sejmowych większością głosów i zniesienie liberum veto, ograniczenie władzy hetmanów, stałe podatki, wprowadzenie elekcji vivente rege czy władzy wykonawczej dla stałej rady u boku króla. Opozycja magnacka i szlachecka udaremniła na sejmach z 1661 i 1662 r. zamierzone reformy, ponieważ uznała je za próbę przeszczepienia absolutyzmu wzorowanego na monarchii Ludwika XIV. Szczególną niechęć wzbudzały starania króla i królowej o przeprowadzenie vivente rege elekcji kandydata francuskiego na tron polski. To właśnie w związku z forsowaniem francuskiego kandydata Jan Kazimierz wypowiedział na sejmie 1661 r. zdanie, które okazało się prorocze, że utrzymanie wolnej elekcji spowoduje kiedyś rozbiór ziem Rzeczypospolitej przez Moskwę, Brandenburgię i Austrię.
Jan II Kazimierz Waza i rokosz Lubomirskiego
Wymierzony przeciwko planom dworu rokosz Jerzego Lubomirskiego z lat 1665–1666 przyniósł porażkę obu stronom – król poniósł klęskę pod Mątwami, a następnie skapitulowali rokoszanie. Wojna domowa osłabiła autorytet monarchy i uniemożliwiła reformy państwa. Te niepowodzenia, a także śmierć Ludwiki Marii w 1667 r. skłoniły Jana Kazimierza do abdykacji 16 września 1668 r.
Rok później Jan Kazimierz udał się do Francji, gdzie otrzymał od Ludwika XIV stałą roczna pensję i siedem opactw. Osiadł w Saint-Germain-des-Près w Paryżu.
Zmarł 16 grudnia 1672 r. w Nevers we Francji. Jego ciało zostało tymczasowo złożone w tamtejszym kościele jezuitów, natomiast serce w kościele Saint-Germain-des-Près w Paryżu, gdzie znajduje się do dzisiaj. W 1675 r. zwłoki Jana Kazimierza sprowadzono do Polski, a w następnym roku pochowano na Wawelu.
Jan Kazimierz nie cieszył się sympatią zarówno sobie współczesnych, jak i potomnych. Często podkreśla się jego chwiejny charakter, nietolerancję religijną, dewocję czy chłodny stosunek do Polski i Polaków, a także to, że interes własny i dworu przedkładał nad dobro Rzeczypospolitej. Na to wszystko nakładał się bardzo duży i stale rosnący wpływ Ludwiki Marii. Równocześnie zauważa się jednak jego talent wojskowy czy dobry kontakt ze środowiskiem żołnierskim oraz zdolności polityczne.
Jan Kazimierz żył w czasach trudnych dla Rzeczypospolitej. Inicjały króla ICR (Ioannes Casimirus Rex) już wówczas uszczypliwie tłumaczono jako Initium Calamitatis Regni (początek klęski królestwa).
akr/
