Dr Sebastian Rosenbaum
Powstania Śląskie nie mają, ale też nigdy nie miały, statusu wydarzeń o charakterze centralnym, kojarzą się raczej regionalnie. W czasie obchodów być może mocniej przebiją się do dyskursu publicznego, natomiast bardzo trudno mi powiedzieć, na ile ta pamięć o nich faktycznie się utrwali – mówi PAP dr Sebastian Rosenbaum, historyk z Oddziału IPN w Katowicach.
Polska Agencja Prasowa: Jakie miejsce w pamięci zbiorowej Polaków zajmują Powstania Śląskie?
Dr Sebastian Rosenbaum: Powstania Śląskie nie mają, ale też nigdy nie miały, statusu wydarzeń o charakterze centralnym, kojarzą się raczej regionalnie.
Jednak w okresie Polski Ludowej, szczególnie od lat sześćdziesiątych i początku lat siedemdziesiątych, kiedy w Warszawie pojawił się tzw. śląski desant z Edwardem Gierkiem na czele, Powstania Śląskie zaczęły być mocniej wpisywane w mapę ówcześnie konstruowanej i dyktowanej przez władzę pamięci społecznej. Sprzyjały temu również produkcje z obszaru popkultury – myślę przede wszystkim o filmach Kazimierza Kutza, które miały przecież ogólnopolski rezonans.
Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska – podstawa sił zbrojnych w trzech Powstaniach Śląskich
Odnoszę wrażenie, że te powstania jednak ciągle są wydarzeniem silnie rezonującym w regionie. Natomiast w perspektywie centralnej, odgrywają rolę raczej podrzędną i to chyba nawet jeszcze bardziej podrzędną niż Powstanie Wielkopolskie.
PAP: Z czego może to wynikać?
Dr Sebastian Rosenbaum: Trudno na to pytanie jednoznacznie odpowiedzieć. Może to wynikać z pewnej regionalnej specyfiki Śląska. Z jednej strony był on ważnym regionem ze względu na swoje uprzemysłowienie, bogactwo, a także znaczenie dla ekonomii i gospodarki krajowej. Z drugiej jednak strony na Śląsku widzimy specyfikę osobliwości narodowościowych, językowych czy kulturowych, a także komplikacje historyczne tego obszaru.
Zauważmy, że powstania były wyrazem bardzo silnych propolskich postaw dużej części społeczności regionu górnośląskiego po I wojnie światowej, ale plebiscyt górnośląski z marca 1921 r. strona polska przegrała. W plebiscycie rozstrzygającym o przynależności tego regionu, w 60 proc. głosów społeczeństwo górnośląskie opowiedziało się za Niemcami, mimo że władze w tym rejonie sprawowała nie administracja niemiecka, lecz aliancka Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa, która była złożona z przedstawicieli Włoch, Francji, Wielkiej Brytanii, a teren plebiscytowy był okupowany przez wojska sojusznicze.
Dr Sebastian Rosenbaum: W PRL-u budowano pomniki, organizowano wielkie manifestacje, aby podkreślić właśnie to, że Polska komunistyczna jest spadkobierczynią powstań w swojej antyniemieckości, plebejskości, robotniczo-chłopskim profilu polityczno-socjalnym. Oczywiście był to mit polityczny.
Inicjatywy IPN na 100. rocznicę wybuchu I Powstania Śląskiego
Widzimy zatem, że ten obszar jest trochę niejasny, trudny do rozgryzienia. Może również to sprawia, że pamięć o Powstaniach Śląskich we współczesnej kulturze pamięci, lecz i w tej wcześniejszej, zajmuje drugorzędne miejsce. Nie jest ono tak eksponowane jak w przypadku powstań narodowych – Kościuszkowskiego, Listopadowego, Styczniowego. Ponadto ranga Powstań Śląskich i pamięci o nich jest dużo niższa niż np. ranga pamięci o tzw. czynie legionowym. To Józef Piłsudski oraz czyn legionowy są rdzeniem kultury pamięci dotyczącej okresu odradzania się Rzeczypospolitej.
PAP: Czy fakt, że powstania były skierowane przeciwko Niemcom, był w czasie PRL wykorzystywany propagandowo?
R. Kostro: Wojciech Korfanty był przez moment przywódcą narodowym
Dr Sebastian Rosenbaum: Oczywiście. Trzeba pamiętać, że zwłaszcza w pierwszych latach powojennych, a później w okresie rządów Władysława Gomułki, ten akcent antyniemiecki był bardzo silny. Z oczywistych względów rozgrywano zaszłości spowodowane przez II wojnę światową, odwoływano się do naturalnej niechęci społeczeństwa polskiego do Niemców, a także podnoszono antyniemieckie ostrze powstań. Władze Polski Ludowej zarówno w tej tuż powojennej fazie, jak i po powrocie Gomułki w czasie odwilży bardzo mocno wykorzystywały antyniemiecki potencjał powstań, lansując i propagując te zrywy po to, by legitymizować własną władzę. Obóz komunistów chciał wykreować taką opowieść, w której Polska Ludowa jest pewnego rodzaju punktem docelowym, do którego dążyli powstańcy.
PAP: Jak to wówczas tłumaczono?
Dr Sebastian Rosenbaum: Podstawową grupą powstańców byli ludzie z najniższych warstw społecznych. Wskazywano zatem, że powstańcy chcieli państwa robotników i chłopów, państwa, w którym nie ma Niemców, ale i takiego, które przeciwstawia się Niemcom, walczy z nimi i ich pokonuje. W związku z tym ta antyniemieckość i plebejskość Powstań Śląskich bardzo dobrze pasowały do konceptu politycznego komunistów.
W PRL-u budowano pomniki, organizowano wielkie manifestacje, aby podkreślić właśnie to, że Polska komunistyczna jest spadkobierczynią powstań w swojej antyniemieckości, plebejskości, robotniczo-chłopskim profilu polityczno-socjalnym. Oczywiście był to mit polityczny.
PAP: Czy wtedy była to nadal pamięć regionalna, czy zaczynała być już ogólnopolska?
Dr Sebastian Rosenbaum: Pamięć o Powstaniach Śląskich zawsze była jednak bardziej pamięcią regionalną. Trzeba natomiast pamiętać, że dzisiaj mamy często wypaczony obraz regionalności tej pamięci, ponieważ kojarzymy ją mocno z Katowicami, gdzie znajduje się duży Pomnik Powstańców Śląskich. Natomiast w rzeczywistości jest to pamięć górnośląska. Ten historyczny region jest obecnie podzielony między dwa województwa – opolskie oraz śląskie z Katowicami jako centrum. Trzeba pamiętać, że to na terenie województwa opolskiego znajduje się Góra Świętej Anny, czyli jedno z ważniejszych miejsc pamięci związanych z powstaniami. Tam powstało również pierwsze muzeum czynu powstańczego, które zresztą istnieje do dziś. Powiedziałbym zatem, że to pamięć katowicko-opolska.
Dr Sebastian Rosenbaum: Trzeba pamiętać, że to na terenie województwa opolskiego znajduje się Góra Świętej Anny, czyli jedno z ważniejszych miejsc pamięci związanych z powstaniami. Tam powstało również pierwsze muzeum czynu powstańczego, które zresztą istnieje do dziś. Powiedziałbym zatem, że to pamięć katowicko-opolska.
W okresie Polski Ludowej mit powstań był bardzo mocno eksponowany właśnie na poziomie tych dwóch województw – wówczas katowickiego i opolskiego. Oczywiście ta pamięć nie mogła być wyłącznie regionalna, ponieważ nie możemy sobie wyobrazić aż tak daleko posuniętego regionalizmu, zwłaszcza w państwie scentralizowanym, jakim była PRL. Cała powstańcza narracja była wpleciona w narrację ogólnopolską – wplatano ją w opowieść o walce o wyzwolenie społeczne, rozumiane jako marksistowska walka klasowa robotników przeciwko klasie posiadaczy. Tutaj to się świetnie nadawało, bo górnicy, robotnicy śląscy walczyli przeciwko Niemcom w ogóle, ale także przeciwko niemieckim magnatom, fabrykantom, posiadaczom.
Powstania interpretowano jako walkę wyzwoleńczą, walkę z germanizacją, walkę o polskość i polską kulturę, co, jak wiemy, było bardzo silnie eksponowane również w ogólnopolskim projekcie budowania społecznej pamięci zbiorowej. W czasie Polski Ludowej nie było podręcznika do historii, w którym nie byłoby mowy o Powstaniach Śląskich. One były na różne sposoby eksponowane i przywoływane na skalę ogólnopolską, zwłaszcza w okolicach 50. rocznicy wybuchu III Powstania, czyli w 1971 r.
PAP: Dlaczego akurat w tym czasie?
Dr Sebastian Rosenbaum: Po części mogło się to wiązać z tym – choć to nadal rzecz do zbadania – że po upadku Gomułki w grudniu 1970 r. i przejęciu szefowania KC PZPR przez Edwarda Gierka, który był wcześniej I sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego w Katowicach, w Warszawie na wiodących stanowiskach w kraju znaleźli się ludzie wcześniej związani ze Śląskiem i operujący tą śląską nutą.
Można zatem mówić, że w latach siedemdziesiątych faktycznie mieliśmy do czynienia z silnym eksponowaniem tematów śląskich. Powstały wówczas różne filmy, przede wszystkim powstańcze filmy Kazimierza Kutza, które odegrały kluczową rolę w budowaniu popkulturowego wizerunku Powstań Śląskich w okresie Polski Ludowej, czy „Ptaki ptakom” Pawła Komorowskiego o wrześniu 1939 r. w Katowicach. Ale powstawały też wtedy filmy o współczesnej tematyce Śląska i sąsiedniego Zagłębia, np. o budowie Huty „Katowice” (serial „Ślad na ziemi” Zbigniewa Chmielewskiego czy film Janusza Kidawy „Pejzaż horyzontalny”). Wątki śląskie podejmowano także w licznych serialach, poczynając od „Czerech pancernych i psa” Konrada Nałęckiego z postacią Gustlika jako archetypicznego Ślązaka. Więcej seriali o śląskiej tematyce pojawiło się jednak w latach osiemdziesiątych, to były „Blisko, coraz bliżej” Zbigniewa Chmielewskiego o rodzinie Pasterników czy „Biała wizytówka” Filipa Bajona o niemieckiej arystokracji. Tematy tego rodzaju pojawiały się również w takich serialach jak „Polonia Restituta” Bohdana Poręby.
Zatem w jakimś stopniu Powstania Śląskie stały się okresie PRL częścią pamięci powszechnej i częścią wizji historii, którą lansowała władza. Natomiast zastanawiając się nad odpowiedzią na pytanie, na ile faktycznie przeniknęły one do świadomości np. mieszkańców Mazowsza, Wielkopolski czy Pomorza, myślę, że w jakimś stopniu pewnie tak, ale raczej jako fakt na obrzeżach historii. Natomiast na Górnym Śląsku to jedno z kluczowych wydarzeń historycznych XX wieku i jako takie zawsze będzie odgrywało ogromną rolę w kulturze pamięci regionu.
PAP: Czy przełom 1989 r. zmienił charakter tej pamięci?
Premier: Powstania Śląskie to piękna tradycja walki o wolność i niepodległość
Dr Sebastian Rosenbaum: To faktycznie była cezura, która oznaczała uwolnienie szeroko rozumianej refleksji oraz uwolnienie badań historycznych od jarzma ograniczeń cenzuralnych z okresu komunizmu. Teoretycznie można sobie wyobrazić, że od tego momentu można było prowadzić nieograniczone badania naukowe i już niespętane ideologicznie. Trudno przecież powiedzieć, że w czasach Polski Ludowej można było na większą skalę pisać krytycznie o postawach powstańców, opisywać je w sposób bardziej zniuansowany; że można było dostrzec więcej punktów widzenia, próbować zobaczyć racje różnych stron i nie sakralizować tych powstań. „Sakralizacja” może nie jest dobrym słowem w kontekście całkowicie laickiej polityki Polski Ludowej, ale czasem odnosi się wrażenie, że mieliśmy jednak do czynienia z takim procesem.
Jednak paradoksalnie w 1989 r. doszło nie tyle do uwolnienia badań nad Powstaniami Śląskimi, ile wręcz do ich uwiądu. Nastąpił okres kilkunastoletniego osłabienia zainteresowania tymi zrywami.
PAP: Z czego mogło to wynikać?
Dr Sebastian Rosenbaum: Myślę, że mógł to być wynik przesytu materiałem, poczucia, że to temat, który w zasadzie został wyeksploatowany przez komunistów i w sumie nie warto już go podejmować; być może również wynik przesytu całym tym ceremoniałem i powstańczą fetą. Możliwe, że wpływ na to miała także niezdolność do zmierzenia się z tą problematyką. Możemy zauważyć różnych publicystów, którzy próbowali budować odmienne narracje o powstaniach: mówili o zrywach jako o wojnie domowej, jako o interwencji polskiej na Górnym Śląsku, a nawet jako o zakamuflowanej wojnie polsko-niemieckiej. Budowano narracje opowieści inne od tej, jaka obowiązywała w Polsce Ludowej. Trzeba mieć jednak świadomość, że były one bardzo słabo oparte na refleksji badawczej.
Mieliśmy do czynienia z tworzeniem narracji publicystycznie uproszczonych, zmierzających do mitologizacji konstrukcji narracyjnych o wydarzeniu historycznym. Jest to tylko wtedy dobre, kiedy na drugim biegunie rozwijają się jednak badania, które pozwalają na ambiwalencję tych mitologizowanych zjawisk. Tego w przypadku Powstań Śląskich nie mamy. Prowadzono niewiele badań, a ta tendencja utrzymuje się do dziś. Widzimy bardzo przyczynkarskie nastawienie do Powstań Śląskich, zresztą nie jest to temat specjalnie popularny wśród historyków. Może to faktycznie wynikać z poczucia, że wiele już o tym napisano. Jednak może być to też świadomość, która odstręcza historyków: to, że czas powstań jest szalenie pogmatwaną i gęstą materią faktograficzną, którą bardzo trudno rozgryźć; wydaje się czasem, że coś zostało już wielokrotnie opisane, aż nagle pojawia się nowy dokument i stawia dotychczasowe ustalenia pod znakiem zapytania. Kwestia Powstań Śląskich budzi także głębokie emocje i bywa manipulowana politycznie przez różne środowiska, czasem nawet całkowicie przeciwstawne. To również może zniechęcać badaczy do zajmowania się tym zagadnieniem.
Dr Sebastian Rosenbaum: Przez najbliższe trzy, cztery lata o powstaniach będzie się opowiadać na wszystkie możliwe sposoby: będzie dużo imprez, dyskusji, ceremonii, obchodów, upamiętnień. Czy w tym wszystkim znajdzie się miejsce na głębszą refleksję? Śmiem wątpić, zwłaszcza że bywa tak, iż ceremoniał jest dość pusty.
PAP: Czy nadchodząca setna rocznica wybuchu I Powstania, a także kolejne lata upamiętniające rocznice dwóch kolejnych zrywów mogą wpłynąć na pamięć o powstaniach, także w zasięgu ogólnopolskim?
Dr Sebastian Rosenbaum: Przez najbliższe trzy, cztery lata o powstaniach będzie się opowiadać na wszystkie możliwe sposoby: będzie dużo imprez, dyskusji, ceremonii, obchodów, upamiętnień. Czy w tym wszystkim znajdzie się miejsce na głębszą refleksję? Śmiem wątpić, zwłaszcza że bywa tak, iż ceremoniał jest dość pusty.
Szef MON: defiladą w Katowicach oddajemy hołd powstańcom śląskim
Jednak nie będzie to rocznica obchodzona wyłącznie na Górnym Śląsku, chociażby Senat RP przypomniał ostatnio o rocznicy wybuchu I Powstania. Są więc zatem pewnego rodzaju gesty na poziomie ogólnopolskim. Ostatnio uczestniczyłem także w przygotowaniu wystawy poświęconej Wojciechowi Korfantemu jako głównemu protagoniście polskiej opcji w czasie powstań, która była prezentowana w Warszawie.
Powstania być może mocniej przebiją się do dyskursu publicznego, natomiast bardzo trudno mi powiedzieć, na ile ta pamięć o nich faktycznie się utrwali. Nie umiem po prostu sobie wyobrazić, jak mogłyby te zrywy zadziałać na większą skalę w świadomości społecznej całej Polski. Motorem do tego mogłoby być np. zrealizowanie dobrego filmu, bo to takie medium, które ma bardzo silny rezonans społeczny. Tworzone są filmy o Piłsudskim, o Legionach – to te tematy są nam serwowane w popkulturze, która ma najsilniejsze oddziaływanie. Jednak o tym, że zobaczymy fabułę o Powstaniach Śląskich, nie słyszałem.
Dużym odzewem cieszyła się np. książka Szczepana Twardocha „Drach”, która w sposób nieortodoksyjny dotyka także tematyki powstańczej. Zatem nie ceremoniały, obchody czy rytuały, które się organizuje i o których się zapomina trzy dni później, lecz właśnie zjawiska ze sfery kultury, takie jak film, książka czy spektakl teatralny, przekształcają trwale pewną świadomość społeczną i zbiorową.
Rozmawiała Anna Kruszyńska (PAP)
akr/ skp /
