II wojna światowa jest wciąż zakorzeniona w porządku politycznym i świadomości społecznej; do dziś oddziałuje na sposób myślenia o świecie – mówi PAP dr Jakub Wysmułek, historyk z Instytutu Studiów Politycznych PAN.
Polska Agencja Prasowa: Co spowodowało, że II wojna światowa jest tak silnie obecna w pamięci zbiorowej?
Dr Jakub Wysmułek: Wynika to z tego, że ta wojna miała dla współczesnej Europy kolosalne znaczenie na dwóch poziomach. Z jednej strony w wymiarze politycznym przyniosła ogromne zmiany, m.in. w zakresie systemów politycznych, kształtu granic, struktury społecznej, a konsekwencje tej wojny są odczuwane do dziś w zakresie układów i sojuszy międzynarodowych.
II wojna światowa – 80. rocznica
Z kolei na drugim, indywidualnym, poziomie wojna przyniosła powszechne doświadczenia traumy. Oczywiście możemy mówić o różnicach, w jakim stopniu społeczeństwa danych krajów zostały dotknięte cierpieniami, jednak żaden kraj nie został oszczędzony. W przypadku Polski możemy mówić o powszechności traumatycznego doświadczenia wojny, ponieważ niezależnie od klas społecznych, pochodzenia etnicznego czy miejsca zamieszkania w zasadzie wszystkie rodziny w Polsce zostały dotknięte cierpieniem. W związku z tym II wojna jest wciąż zakorzeniona w porządku politycznym i świadomości społecznej i oddziałuje na sposób myślenia o świecie do dziś.
Dr Jakub Wysmułek: Wojna miała dla współczesnej Europy kolosalne znaczenie na dwóch poziomach. Z jednej strony w wymiarze politycznym przyniosła ogromne zmiany, m.in. w zakresie systemów politycznych, kształtu granic, struktury społecznej, a konsekwencje tej wojny są odczuwane do dziś w zakresie układów i sojuszy międzynarodowych.
PAP: Wpływ II wojny właściwie do dziś buduje m.in. stosunki międzynarodowe Polski z Niemcami oraz Rosją…
84 lata temu wojska niemieckie zaatakowały RP – początek II wojny światowej
Dr Jakub Wysmułek: Zarówno Polska, jak i współczesna Rosja oraz Niemcy przyjęły różne postawy w odniesieniu do tego konfliktu. Wynikają one zarówno z samej historii, jak i przyjętego przez władze państwowe tych krajów sposobu kształtowania opowieści o czasach wojny. W przypadku Rosji można mówić o narodzie zwycięzców, Polska przyjęła rolę narodu ofiar, z kolei Niemcy to naród sprawców. Każda z tych pozycji wiąże się ze specyficzną perspektywą i z innym sposobem narracji o doświadczeniach wojennych. Te opowieści oznaczają wybór jednych elementów z historii, ale również eliminację tych drugich.
PAP: Jakie są zatem te narracje?
Dr Jakub Wysmułek: Jeśli chodzi o Polskę, mamy do czynienia z dwiema formami narracji na temat wojny. Pierwsza postawa jest krytyczna i ograniczona społecznie raczej do grupy inteligencji. Główne przesłanie tej postawy mówi, że w traumatycznych warunkach wojny trudno pozostać niewinnym. Natomiast druga postawa, którą nazwałbym heroiczną, jest znacznie mocniej zakorzeniona zarówno we wcześniejszej, jeszcze PRL-owskiej polityce historycznej, jak i w szerszym odbiorze społecznym, co pokazują badania na temat pamięci Polaków. Ta postawa opiera się na dwóch filarach, czyli na opowieści o masowym oporze przeciwko totalitarnym systemom, które zaatakowały Polskę, oraz na powszechnym i niezawinionym cierpieniu Polaków.
Dr Jakub Wysmułek: Zarówno Polska, jak i współczesna Rosja oraz Niemcy przyjęły różne postawy w odniesieniu do tego konfliktu. Wynikają one zarówno z samej historii, jak i przyjętego przez władze państwowe tych krajów sposobu kształtowania opowieści o czasach wojny.
Jest chodzi natomiast o tradycję rosyjskiej opowieści o II wojnie światowej, to jej symbolami są niezmiennie Wielka Wojna Ojczyźniana i wspólne zwycięstwo nad faszyzmem, przedstawiane jako heroiczne doświadczenie i dziedzictwo całego narodu. Za tym idą również określone oczekiwania natury politycznej – ponieważ to Rosja wyzwoliła Europę od cierpień zadawanych przez nazistów, w związku z tym jej państwowość i społeczeństwo mogą nadal oczekiwać wdzięczności. Historia na poziomie polityki historycznej jest zawsze traktowana jako zasób, z którego można korzystać, aby oczekiwać określonych rezultatów politycznych. Zarówno postawa ofiary, jak i zwycięzcy oczekuje wynagrodzenia od pozostałych aktorów sceny politycznej z jednej strony za doznane cierpienia, a z drugiej za przyniesione zwycięstwo.
Demokratyczne Niemcy natomiast zaakceptowały swe dziedzictwo sprawców konfliktu, a niemieckie władze państwowe niezmiennie wyrażają skruchę za katastrofę, do której doprowadziła III Rzesza. Także ta postawa w dłuższej perspektywie przynosi kapitał moralny nawróconego grzesznika, który wyznaje swoje winy, a one zostają mu wybaczone. Co prawda o tej winie nie można zapomnieć, jednak od tego momentu nie obarcza ona go już w takim stopniu, jakby mogła, gdyby nie została wyznana.
PAP: Kiedy analizuje się informacje dotyczące I wojny światowej, to okazuje się, że jej dramat i trauma są bardzo zbliżone do tych z czasów II wojny. W powszechnej świadomości jednak konflikt z lat 1939–1945 przysłania pamięć o Wielkiej Wojnie.
Dr Jakub Wysmułek: I wojna światowa właściwie jest nieobecna w pamięci społecznej. Jest to o tyle zaskakujące, że miała zdecydowanie przełomowy charakter zarówno w wymiarze państwowym, jak i społecznym. Doprowadziła do kolosalnych cierpień ludności cywilnej wywołanych nieustannym przesuwaniem się frontu na ziemiach polskich. W jej rezultacie ukształtował się nowy system polityczny oparty na państwach narodowych.
Prof. A. Chwalba: cierpienia i skala zniszczeń ziem polskich w czasie Wielkiej Wojny są rzadko obecne w zachodniej narracji historycznej
Ta nieobecność Wielkiej Wojny w pamięci społecznej wiąże się z kilkoma czynnikami. Pamięć zbiorową dzielimy na pamięć komunikatywną, która jest przekazywana w ramach transferu międzypokoleniowego, oraz na pamięć kształtowaną odgórnie przez państwowe instytucje i media. W przypadku I wojny nie mamy do czynienia z pamięcią komunikatywną, ponieważ nie ma już świadków tamtych wydarzeń, zatem transmisja tej pamięci w trakcie rozmów rodzinnych została przerwana. Warto też powiedzieć, że już nawet w czasach II Rzeczypospolitej w propagandzie historycznej ten konflikt nie odgrywał wielkiego znaczenia, dlatego że trudno było go wpasować w opowieść narodową. Polacy walczyli we wszystkich armiach, często przeciwko sobie. Niełatwo zatem zbudować opowieść zwycięzców, sprawców czy ofiar w sytuacji takiej konfiguracji. Nikt wówczas nie był również zainteresowany tym, aby opowiedzieć o tej wojnie z perspektywy cywilów, jak wpłynęła ona na życie społeczne i jak ukształtowała kolejne pokolenia.
W konsekwencji wojny rozpadł się ponadto stary świat, upadły wielkie imperia, które panowały w Europie i których armie z sobą walczyły. Można zatem powiedzieć, że nie było po nich spadkobierców. Narody, które powstały na ich gruzach, każdy na swój = sposób opowiadały od nowa swoją historię tak, by legitymizowała ona bieżącą sytuację polityczną.
Dr Jakub Wysmułek: Od lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku mamy do czynienia z czymś, co jest określane przez badaczy pamięci jako „memory boom”, możemy zatem zauważyć ogromny wzrost zainteresowania historią.
PAP: Czy jakieś inne wydarzenie historyczne budzi podobne emocje jak II wojna?
Dr Jakub Wysmułek: Kilka lat temu analizowałem dane sondażowe polskiego badania panelowego. W jednej z ankiet zadano pytanie o najważniejsze doświadczenie polityczne w życiu respondenta. To było otwarte pytanie, jednak jego analiza pokazała, że odpowiedzi grupowały się wokół kilku wydarzeń. Dla najstarszego wówczas
Prof. A. Nowak: nastawienie Francji i Wielkiej Brytanii we wrześniu 1939 r. odpowiada za to, że wojna musiała trwać jeszcze sześć lat
pokolenia takim wydarzeniem była II wojna światowa. Natomiast większość respondentów wymieniała wydarzenia związane z kolejnym przełomem politycznym, czyli z powstaniem „Solidarności”, stanem wojennym oraz rozmowami okrągłego stołu. Te wydarzenia także są na różny sposób interpretowane i podobnie, jak to w przypadku II wojny światowej, wyznaczają cezurę i stanowią punkt odniesienia dla różnych narracji historycznych zarówno poszczególnych ludzi, jak i obozów politycznych.
PAP: Czy ta stosunkowo duża obecność II wojny światowej w pamięci społecznej przekłada się na faktyczne poszerzenie wiedzy na temat tego konfliktu?
Dr Jakub Wysmułek: Od lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku mamy do czynienia z czymś, co jest określane przez badaczy pamięci jako „memory boom”, możemy zatem zauważyć ogromny wzrost zainteresowania historią. Z tym wiąże się dowartościowanie doświadczeń ofiar, indywidualnego cierpienia. Właśnie to wpłynęło w dużym stopniu na zainteresowanie II wojną, a także na sposób jej ponownego przeżywania przez kolejne pokolenia.
Należy zwrócić uwagę na zainteresowanie różnymi formami rekonstrukcji historycznej. Angażują się w nie osoby o różnych przekonaniach politycznych, chcące jednak wspólnie zrekonstruować to fascynujące ich doświadczenie wojenne. Można więc mówić o społecznym zapotrzebowaniu na pamięć i historię. Oczywiście dotyczy to wyłącznie określonej części społeczeństwa polskiego, ponieważ mówimy tu przede wszystkim o kilkunastu procentach Polaków, którzy w badaniach sondażowych deklarują duże lub bardzo duże zainteresowanie historią.
Z drugiej strony kolejne rządy prowadzą własne, legitymizujące je polityki historyczne. Za pomocą rocznic, wystaw, filmów i muzeów starają się kształtować sposób postrzegania, opowiadania i przeżywania dziejów. Polityka historyczna nie jest sama w sobie niczym nagannym. Może ona budować zainteresowanie, a w konsekwencji także wiedzę o historii. Jednakże jej konsekwencje mogą być również groźne dla świadomości społecznej.
Historia bywa postrzegana jako pewnego rodzaju worek bardzo różnorodnych doświadczeń, z którego można wybierać różne elementy i układać różne opowieści. Polityka historyczna może zatem wykrzywiać sposób postrzegania historii. Zauważmy, że we współczesnej Polsce II wojna jest postrzegana z punktu widzenia cierpienia i doświadczenia wyłącznie Polaków, a określenie „światowa” rozmywa się; w polskiej świadomości ten konflikt nie wychodzi poza granice Polski.
Dr Jakub Wysmułek: Historia bywa postrzegana jako pewnego rodzaju worek bardzo różnorodnych doświadczeń, z którego można wybierać różne elementy i układać różne opowieści. Polityka historyczna może zatem wykrzywiać sposób postrzegania historii. Zauważmy, że we współczesnej Polsce II wojna jest postrzegana z punktu widzenia cierpienia i doświadczenia wyłącznie Polaków, a określenie „światowa” rozmywa się; w polskiej świadomości ten konflikt nie wychodzi poza granice Polski.
PAP: Jak zatem powinna być prowadzona polityka historyczna dotycząca II wojny?
II wojna światowa – polskie straty osobowe
Dr Jakub Wysmułek: Opowieść o doświadczeniach Polaków musi być częścią opowieści o doświadczeniach całej Europy. Powinna być komparatystyczna i pokazywać, że to, co przeżywali Polacy, w jakimś stopniu można dostrzec także w doświadczeniach innych narodów. W tym wszystkim należy budować emocjonalną więź wspólnego doświadczenia i zrozumienia.
Rozmawiała Anna Kruszyńska (PAP)
akr/ skp /
