Zajęcie Zaolzia - wkroczenie wojsk polskich do Karwiny. 1938 r. Fot. NAC
80 lat temu, 2 października 1938 roku, oddziały Wojska Polskiego dowodzone przez gen. Władysława Bortnowskiego, witane owacyjnie przez ludność polską, wkroczyły do należącej do Czechosłowacji części Śląska Cieszyńskiego zwanej Zaolziem. Polacy stanowili tam większość mieszkańców.
W rozkazie wydanym 2 października, marszałek Edward Śmigły-Rydz zwracał się do żołnierzy z Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Śląsk” gen. Bortnowskiego: „Za chwilę przekroczycie Olzę, skazaną w ciągu długich lat na upokarzającą służbę rzeki, oznaczającej granicę nie istniejącą ani w sercach tych, co oba jej brzegi zamieszkują, ani w sercach całego narodu polskiego”.
Dwa dni wcześniej, 30 września 1938 roku, Wielka Brytania, Francja, Niemcy i Włochy podpisały w Monachium układ, który pozbawiał Czechosłowację części jej terytorium. W jego wyniku Niemcy uzyskały pas ziem Czechosłowacji na pograniczu czesko-niemieckim, nazywany Krajem Sudeckim. Tereny, które na mocy układu monachijskiego zostały włączone do Niemiec liczyły 29 tys. km kw i stanowiły prawie 40 proc. powierzchni Czech, Moraw i Śląska Czeskiego. Zdecydowaną większość spośród ponad 3 mln mieszkańców stanowiła ludność niemiecka.
Jeszcze tego samego dnia polski minister spraw zagranicznych Józef Beck zażądał od Pragi, by w sposób równoprawny potraktowała polskie żądania dotyczące Zaolzia. Prezydent Benesz wyraził zgodę na zmianę granicy, jednak bliżej tego zagadnienia nie sprecyzował. Do Pragi zostało skierowane ultimatum z żądaniem przekazania ziem zamieszkałych w większości przez ludność niewątpliwie polską. Ultimatum to zostało przyjęte. Wojsko Polskie zajęło Zaolzie między 2 a 11 października 1938 roku. Obszar Zaolzia liczył 862 km kw. 11 października ukazał się dekret prezydenta Ignacego Mościckiego o zjednoczeniu odzyskanych ziem Śląska Cieszyńskiego z Rzecząpospolitą Polską. Zaolzie weszło w skład województwa śląskiego.
W rozkazie wydanym 2 października, marszałek Edward Śmigły-Rydz zwracał się do żołnierzy z Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Śląsk” gen. Bortnowskiego: „Za chwilę przekroczycie Olzę, skazaną w ciągu długich lat na upokarzającą służbę rzeki, oznaczającej granicę nie istniejącą ani w sercach tych, co oba jej brzegi zamieszkują, ani w sercach całego narodu polskiego”.
Śląsk Cieszyński stał się przedmiotem konfliktu w momencie powstawania Polski i Czechosłowacji. 5 listopada 1918 roku polska Rada Narodowa Śląska Cieszyńskiego i czeski Narodni Vybor pro Slezsko zawarły porozumienie o tymczasowym poddziale Śląska Cieszyńskiego według zasady etnograficznej. Ostateczne decyzje miały podjąć rządy Polski i Czechosłowacji. 23 stycznia 1919 roku wojska czechosłowackie pogwałciły tymczasowe rozgraniczenie, dążąc do zbrojnego opanowania całego Śląska Cieszyńskiego. W końcu stycznia toczyły się zaciekłe walki pod Skoczowem. W Stonawie doszło do zbrodni wojennej - żołnierze czechosłowaccy zamordowali polskich jeńców. Na początku lutego 1919 r. pod naciskiem mocarstw Ententy doszło do nowego tymczasowego rozgraniczenia na Śląsku Cieszyńskim.
W lipcu 1920 roku na konferencji w Spa, podczas krytycznej sytuacji w wojnie z bolszewicką Rosją, Polska zmuszona była zgodzić się, by podziału Śląska Cieszyńskiego dokonały mocarstwa zachodnie, bez przeprowadzania plebiscytu. Rada Ambasadorów przyznała 28 lipca 1920 roku Zaolzie Czechosłowacji, uwzględniając jej interesy (na Zaolziu znajdowało się karwińskie zagłębie węglowe, był przemysł hutniczy, przebiegała tam linia kolejowa łącząca ziemie czeskie ze słowackimi), natomiast nie licząc się z korzystnymi dla Polski kryteriami narodowościowymi.
Na przyznanym Czechosłowacji Zaolziu mieszkało ok. 140 tys. Polaków. Oficjalna statystyka czechosłowacka z 1930 roku o połowę zaniżała tę liczbę. Na znacznej części Zaolzia Polacy stanowili bezwzględną większość mieszkańców. W latach międzywojennych Polacy na Zaolziu byli szykanowani i prześladowani. Prowadzono wobec nich politykę asymilacyjną.
Bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej Polska dążyła do ponownego objęcia Zaolzia. Czechosłowacja natomiast anulowała porozumienie z 1938 roku. W czerwcu 1945 r. Wojsko Polskie dokonało koncentracji sił na Śląsku Cieszyńskim. Ostatecznie o przynależności Zaolzia zadecydował Stalin wymuszając na Polsce zgodę na granicę o przebiegu wyznaczonym przez mocarstwa zachodnie w 1920 roku. Stalin proponował przesiedlenia ludności, jednak władze polskie nie zgodziły się na to. Umowa o granicy polsko-czechosłowackiej została podpisana dopiero w 13 lat po wojnie, w 1958 roku.
Na Zaolziu żyje dziś ok. 30 tys Polaków, według spisu z 2011 roku. Urodzili się tutaj m.in. pisarz Gustaw Morcinek, rzeźbiarz Jan Raszka, założyciel zespołu pieśni i tańca „Śląsk” Stanisław Hadyna, muzyk jazzowy i kompozytor Adam Makowicz, premier i przewodniczący Parlamentu Europejskiego Jerzy Buzek, piosenkarki Halina Młynkowa i Ewa Farna. (PAP)
tst/ ls/
