Stanisław Moniuszko. Źródło: CBN Polona
150 lat temu, 4 czerwca 1872 r., zmarł Stanisław Moniuszko. Pogrzeb kompozytora, w którego twórczości dominowała tematyka narodowa, stał się patriotyczną manifestacją, w której udział wzięło kilkadziesiąt tysięcy osób.
Stanisław Moniuszko urodził się 5 maja 1819 r. w majątku Ubiel koło Mińska, w polskiej rodzinie szlacheckiej o patriotycznych tradycjach, jego ojciec Czesław uczestniczył w kampanii napoleońskiej. To właśnie w Ubielu jako dziecko zetknął się ze sztuką sceniczną. Brał udział w amatorskich przedstawieniach.
Do historii Moniuszko przeszedł jako ojciec polskiej opery narodowej. Do oper narodowych zaliczane są "Straszny dwór", "Hrabina", "Verbum nobile" (Szlacheckie słowo) oraz "Flis". Jego dojrzałą twórczość operową o tematyce narodowej otwiera "Halka" do libretta Włodzimierza Wolskiego, skomponowana w latach 1846-1847. Pierwszy raz została wystawiona w Wilnie w 1848 r., dopatrywano się wówczas w niej nawiązań do buntów chłopów, które nie mogły być pokazane w tym dziele wprost ze względu na cenzurę.
Wpływ tego widać w jego wczesnych utworach dramatycznych, m.in. "Nocleg w Apeninach", "Ideał", "Loteria". "Nawiązywał w nich do uprawianych w Polsce od końca XVIII wieku wodewilów, komediooper i sing-spielu, w których muzyka ograniczała się w zasadzie do uwertury oraz kilku ustępów solowych i chóralnych" - napisała Małgorzata Kowalska, autorka "ABC historii muzyki".
Agnieszka Topolska: twórczość Moniuszki utkana jest z paradoksów
Do historii Moniuszko przeszedł jako ojciec polskiej opery narodowej. Do oper narodowych zaliczane są "Straszny dwór", "Hrabina", "Verbum nobile" (Szlacheckie słowo) oraz "Flis". Jego dojrzałą twórczość operową o tematyce narodowej otwiera "Halka" do libretta Włodzimierza Wolskiego, skomponowana w latach 1846-1847. Pierwszy raz została wystawiona w Wilnie w 1848 r., dopatrywano się wówczas w niej nawiązań do buntów chłopów, które nie mogły być pokazane w tym dziele wprost ze względu na cenzurę. 10 lat później kompozytor zaprezentował dłuższą, bo czteroaktową, wersję "Halki" w Warszawie, dodał m.in. poloneza, tańce góralskie i najsłynniejsze arie, Jontka - "Szumią jodły na gór szczycie" i Halki - "Gdybym rannym słonkiem". Dopiero ta wersja, którą pokazał 1 stycznia 1858 r. w Teatrze Wielkim, przyniosła mu wielki sukces.
Wystawienie czteroaktowej wersji "Halki" zostało docenione przez dyrektora teatrów rządowych. Moniuszko otrzymał nominację na stanowisko dyrygenta i dyrektora opery w warszawskim Teatrze Wielkim. Pozwoliło mu to na coroczne wystawianie premier swoich dzieł. W 1858 r. przygotował "Flisa", w 1860 wystawił "Hrabinę", a w 1861 r. "Verbum nobile".
Dyrygent, założyciel Europy Galante Fabio Biondi, uważa, że "Halka" to nie tylko opera, ale też projekt, który miał walczyć z różnicami społecznymi między biednymi a bogatymi warstwami społeczeństwa.
Bohaterowie w operach Moniuszki reprezentują określone warstwy społeczne, zwłaszcza szlachty i ludu, a tematyką są polskie obyczaje, konflikty i problemy społeczne. W warstwie muzycznej kompozytor zawarł cytaty z melodii ludowych oraz rytmy tańców narodowych: mazura, krakowiaka i poloneza. Dyrygent, założyciel Europy Galante Fabio Biondi, uważa, że "Halka" to nie tylko opera, ale też projekt, który miał walczyć z różnicami społecznymi między biednymi a bogatymi warstwami społeczeństwa. "Jest to więc według mnie opera polityczna. Można powiedzieć, że są w niej trzy języki. Mamy więc język polskiej muzyki - tańce ludowe, np. mazurek. Po drugie, w libretcie użyto starodawnego języka dla bohaterów z wyższych sfer oraz ówczesnego języka potocznego dla Halki i pozostałych przedstawicieli biednej części społeczeństwa. Tematyka jest bardzo nowoczesna jak na tamte czasy. Temat różnic społecznych był bardzo ważny w Polsce w XIX w. i nadal jest aktualny" - ocenił Biondi w wywiadzie udzielonym PAP przy okazji wykonania "Halki" na instrumentach z epoki ze swoim zespołem, na festiwalu Chopin i jego Europa w 2018 r.
W 1865 r. odbyła się premiera "Strasznego dworu". Na stronie Teatru Wielkiego-Opery Narodowej czytamy, że "coraz bardziej gęstniejąca atmosfera przed wybuchem powstania styczniowego w Warszawie opóźniła premierę kolejnej opery", z kolei zdaniem Małgorzaty Kowalskiej, autorki "ABC historii muzyki", czteroaktowa opera "Straszny dwór" była bezpośrednią reakcją na wypadki powstania styczniowego w 1863 r. "Moniuszko zarzucił w niej ideę dramatu na scenie na rzecz dzieła +ku pokrzepieniu serc+". W przedstawianiu szczegółów obyczajowych istnieje wiele analogii pomiędzy +Strasznym dworem+ a +Panem Tadeuszem+ Mickiewicza. W jej opinii w operze "Straszny dwór" "najsilniej zaznaczył się akcent patriotyczny — idea gotowości do walki i do poniesienia ofiar w obronie ojczyzny".
„Życie – Twórczość – Konteksty. Eseje o Stanisławie Moniuszce”
"Opery Moniuszki cieszyły się dużym uznaniem, popularnością i budziły żywe zainteresowanie polskiego społeczeństwa. Powstawały w trudnym dla Polski okresie i poprzez swoją tematykę i kształt muzyczny stawały się rodzajem patriotycznych manifestacji. W tych smutnych dla narodu chwilach społeczeństwo lgnęło całym sercem do wszystkiego, co przypominało dawne, dobre czasy. W operowej twórczości Moniuszki zmienił się charakter ważnych elementów sztuki narodowej: pieśni i tańca. Pieśń nasycona została dużą siłą wyrazu dramatycznego, a taniec stracił charakter dekoracji samej w sobie i został przez kompozytora całkowicie wpleciony w rozwój akcji scenicznej" - napisała Kowalska.
W operach Moniuszki widać wpływ pieśni, arie mają niejednokrotnie charakter pieśniowy. Oprócz oper kompozytor zasłynął jako twórca "Śpiewnika domowego". O pierwszym zeszycie "Śpiewnika" pisał w 1842 r. w "Tygodniku Petersburskim", że "co jest narodowe, krajowe, miejscowe, co jest echem dziecinnych naszych przypomnień nigdy mieszkańcom ziemi, na której się urodzili i wzrośli, podobać się nie przestanie". "W Petersburgu ubocznie tylko szukał wówczas posady - przede wszystkim zabiegał właśnie o pozwolenie na druk +Śpiewnika+, pierwszego z kolejnych dwunastu zbiorów pieśni. Cenzura wileńska miała tu pewne wątpliwości. Wprawdzie teksty niczego podejrzanego nie zawierały, ale nazwiska niektórych autorów budziły niepokój: nieprawomyślny i antyrosyjski emigrant Mickiewicz, były zesłaniec Jan Czeczot... Petersburskie urzędy okazały się wszakże łaskawe i +Śpiewnik domowy+ numer jeden ujrzał światło dzienne. Na wszelki wypadek niektóre wiersze... pozbawiono adnotacji o twórcach" - napisał Jacek Kowalski w książce "Straszny dwór. Czyli sarmackie korzenie niepodległości".
Zdaniem muzykolog Agnieszki Topolskiej, autorki "Zupełnie innej książce o Moniuszce", "epitet +domowy+ odnośnie do śpiewników został użyty w celu zmylenia cenzury w czasie zaborów, a faktycznie chodziło o pieśni polskie. "I przez określenie +domowy+ w tytule śpiewnika Moniuszko kojarzył się z tradycją muzykowania w domu, prywatnie, nieprofesjonalnie. A pieśni stanowią repertuar dla wytrawnych śpiewaków, a nie dla amatorów domowego muzykowania" - tłumaczyła w jednym z wywiadów udzielonych PAP.
Zdaniem muzykolog Agnieszki Topolskiej, autorki "Zupełnie innej książce o Moniuszce", "epitet +domowy+ odnośnie do śpiewników został użyty w celu zmylenia cenzury w czasie zaborów, a faktycznie chodziło o pieśni polskie. "I przez określenie +domowy+ w tytule śpiewnika Moniuszko kojarzył się z tradycją muzykowania w domu, prywatnie, nieprofesjonalnie. A pieśni stanowią repertuar dla wytrawnych śpiewaków, a nie dla amatorów domowego muzykowania" - tłumaczyła w jednym z wywiadów udzielonych PAP.
Inne znane dzieła Moniuszki to cztery "Litanie ostrobramskie" (1843-1855), "Widma" (do tekstu II części "Dziadów" Adama Mickiewicza) (ok. 1852), "Sonety krymskie" (do tekstu wybranych 8 sonetów Mickiewicza) (1867), Uwertura "Bajka" (1848).
Stanisław Moniuszko zmarł w Warszawie 4 czerwca 1872 r. na atak serca. Pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim. Jego pogrzeb stał się manifestacją narodową. Msza żałobna odbyła się 7 czerwca w kościele św. Krzyża. Po mszy trumnę niósł prezes dyrekcji warszawskich teatrów rządowych Sergiusz Muchanow, a następnie pracownicy teatru. Żałobnicy szli Krakowskim Przedmieściem i ulicą Senatorską, przed gmachem Teatru Wielkiego wykonano marsz żałobny z wplecionymi motywami z "Halki". Później trumnę niesiono ulicami Bielańską i Nalewki na cmentarz. Tam przemawiał pisarz i przyjaciel Moniuszki Jan Chęciński, autor m.in. libretta do "Strasznego dworu".
Trwający cztery godziny przemarsz zgromadził ok. 80 tys. Polaków. Jak pisał dziennikarz czasopisma "Kłosy", "o godzinie w pół do pierwszej, ruszył pochód żałobny. Na czele postępowały sieroty i starcy Towarzystwa Dobroczynności, którego członkiem był zmarły; dalej szli uczniowie szkół publicznych z wieńcem kwiatów, po nich uczniowie i uczennice Instytutu Muzycznego, poprzedzani przez członków Rady zarządzającej i profesorów Instytutu. Za tymi szła orkiestra Lignicka pod dyrekcją Bilsego, wykonywając marsz żałobny Szopena w układzie na instrumenta dęte" (cytat ze strony moniuszko200.pl). (PAP)
Autor: Olga Łozińska
oloz/ skp/
