Raoul Wallenberg. Fot. PAP-EPA
4 sierpnia 1912 r. urodził się Raoul Wallenberg. Podczas II wojny szwedzki dyplomata uratował tysiące Żydów. W styczniu 1945 r. został aresztowany przez Sowietów na terenie Węgier. Do dziś nie udało się ustalić okoliczności jego śmierci.
Raoul Wallenberg urodził się 4 sierpnia 1912 r. w miejscowości Kappsta położonej na wyspie Lidingö na północ od Sztokholmu. Był synem Raoula Oskara Wallenberga (1888-1912), oficera marynarki, i Marii Sofii Wising (1891-1979). Od kilku stuleci Wallenbergowie byli uznawani za jeden z najbardziej wpływowych i zamożnych rodów w Szwecji. Wielu jego przedstawicieli było bankierami i przemysłowcami.
Po odbyciu kilkumiesięcznej służby wojskowej Raoul Wallenberg rozpoczął studia w Paryżu. Po roku wyjechał do USA, by kontynuować naukę na wydziale architektury na University of Michigan, który ukończył w 1935 r. Po uzyskaniu dyplomu pracował w Cape Town (RPA), a następnie w oddziale Holland Bank w Hajfie (ob. Izrael). Zatrudnił się w szwedzko-węgierskim przedstawicielstwie handlowym, którego szefem był węgierski Żyd Kálmán Lauer.
Po wybuchu II wojny światowej Wallenberg, jako przedstawiciel neutralnej Szwecji, podróżował po okupowanej przez Niemców Europie.
Gdy przedstawiciele rządu regenta Miklosa Horthyego podjęli negocjacje z zachodnimi aliantami, w marcu 1944 r. Niemcy rozpoczęli operację "Margarethe". Oddziały Waffen-SS i Wehrmachtu wkroczyły na teren Węgier, do niedawna - kraju sojuszniczego. Po dymisji proalianckiego premiera Miklósa Kállaya na czele marionetkowego, uległego Berlinowi rządu stanął Döme Sztójay.
Wiosną 1944 r. na Węgry przybył SS-Obersturmbannführer Adolf Eichmann, jeden z głównych architektów Zagłady, odpowiedzialny za eksterminację europejskich Żydów w krajach okupowanych przez III Rzeszę. Niemcy rozpoczęli masowe deportacje węgierskich Żydów do obozów zagłady. W ciagu niespełna dwóch miesięcy trafiło tam ok. 450 tys. osób.
9 lipca 1944 r. Raoul Wallenberg został sekretarzem ambasady Królestwa Szwecji w Budapeszcie. Był wstrząśnięty nieludzkim traktowaniem ludności żydowskiej przez niemieckich okupantów. W Budapeszcie status dyplomaty umożliwiał mu podjęcie skutecznej pomocy. 650 Żydów ocalił, wręczając im szwedzkie paszporty. Wielu innym pomogły paszporty krajów neutralnych zdobyte za pośrednictwem Szwedów. Dyplomata pokrzyżował działania Eichmanna i utrudnił eksterminację żydowskiej społeczności Budapesztu.
Według Instytutu Yad Vashem co najmniej 340 osób Wallenberg zatrudnił jako pracowników szwedzkiej ambasady. Przed deportacją chronił ich immunitet. Korzystając ze swoich kontaktów biznesowych, we współpracy z Czerwonym Krzyżem sprowadził duże ilości żywności i leków. W ciągu kilku miesięcy na trenie Wegier zorganizowano m.in. dwa szpitale i liczne ośrodki opieki dla dzieci. W akcję pomocy zainicjowaną i prowadzoną przez Wallenberga włączyły się m.in. ambasady kilku krajów, nuncjatura apostolska w Budapeszcie i agendy Międzynarodowego Czerwonego Krzyża.
Jednym z tysięcy ocalonych dzięki działaniom Wallenberga był Lantos Tamás Péter (1928-2008). Po wojnie trafił do USA i jako Thomas Peter Lantos został kongresmenem Partii Demokratycznej. W latach 2007–2008 kierował Komisją Spraw Zagranicznych Izby Reprezentantów. Z jego inicjatywy w 1981 r. przyznano Wallenbergowi pośmiertnie honorowe obywatelstwo USA. 9 lipca 2014 r. Kongres Stanów Zjednoczonych przyznał Szwedowi Congressional Gold Medal, który wręczono jego przyrodniej siostrze Ninie Lagergren.
Szacuje się, że Raoul Wallenberg przyczynił się do ocalenia ok. 100 tys. Żydów przebywających na terenie Wegier od śmierci w niemieckich obozach zagłady - mówi PAP historyk z IPN i kierowniczka Działu Naukowo-Badawczego Muzeum Getta Warszawskiego dr Martyna Grądzka-Rejak.
Po raz ostatni Wallenberg był widziany 17 stycznia 1945 r. Prawdopodobnie tego dnia funkcjonariusze SMIERSZ (sowiecki kontrwywiad) aresztowali dyplomatę oraz jego szofera, Węgra, Vilmosa Langfeldera.
8 marca 1945 r. kontrolowana przez komunistów węgierska rozgłośnia poinformowała, że Wallenberg został zamordowany przez "faszystów". Było to działanie dezinformacyjne, które opoźniło podjęte przez stronę szwedzką poszukiwania zaginionego dyplomaty.
W 1946 r. funkcję SMIERSZ przejęło ministerstwo bezpieczeństwa MGB kierowane przez gen. Wiktora Abakumowa. Według informacji uzyskanych pod koniec lat pięćdziesiątych przez stronę szwedzką od sowieckich dyplomatów Wallenberg miał w lipcu 1947 r. umrzeć na "zawał serca". Na raporcie o zgonie więźnia Abakumow miał dopisać polecenie "skremować ciało bez wykonywania sekcji zwłok".
26 listopada 1963 r. Instytut Yad Vashem w Jerozolimie uhonorował Raoula Wallenberga tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. W 1987 r. nadano mu honorowe obywatelstwo Izraela. Honorowe obywatelstwa przyznały mu także władze Węgier, Austrii i Kanady. 19 kwietnia 2016 w Warszawie odsłonięto pamiątkową tablicę poświęconą Wallenbergowi. Jego imię nadano jednej z ulic w Śródmieściu.
Pod koniec lat osiemdziesiątych Szwedzi otrzymali z odtajnionych sowieckich archiwów na Łubiance m.in. dyplomatyczny paszport Wallenberga oraz jego papierośnicę, jednak szwedzko-rosyjskiej komisji nie udało się wyjaśnić okoliczności jego aresztowania i śmierci.
Rok 2012 był w Szwecji rokiem Wallenberga w związku z przypadającą wtedy 100. rocznicą jego urodzin. Szwedzkie władze inicjowały wiele uroczystości rocznicowych oraz działań edukacyjnych. W styczniu 2013 r. szwedzka minister kultury Lena Adelsohn Liljeroth zapowiedziała, że dzień pamięci o Wallenbergu będzie przypadać 27 sierpnia. W październiku 2016 r. oficjalnie uznano Raoula Wallenberga za zmarłego.(PAP)
Autor: Maciej Replewicz
mr/ zys/ skp/
