Do rąk czytelników trafia pierwsze wydanie „Wspomnień” Jana Dębskiego „Nie pisałem +Wspomnień+ z myślą o historykach. Mają oni dostęp do rozlicznych źródeł (…) Moje wspomnienia są obliczone na czytelników, przede wszystkim na wsi, którzy nie mają czasu, możności sięgania do tych wszystkich źródeł. Stąd przytaczam w skrócie, czasem i obszerniejszym, moje lub innych działaczy przemówienia, ale tylko w sprawach najważniejszych”.
Tak w liście do recenzentów z 1974 roku Jan Dębski (1889-1976) tłumaczył sposób pisania swoich wspomnień. „Był inteligentnym i ciekawym świata obserwatorem, obdarzonym przy tym sprawnym piórem – publicystą prasy ludowej i autorem książek. Niestety, na narrację +Wspomnień+ negatywnie rzutowały powojenna autocenzura, którą narzucił sobie świadom obowiązującej w PRL interpretacji historii XX wieku, oraz zatarcie się w pamięci szczegółów po upływie kilkudziesięciu lat od opisywanych zdarzeń” – zaznacza we wstępie Mateusz Ratyński.
Chociaż odegrał znaczącą rolę w polskiej polityce, a szczególnie w pierwszej dekadzie niepodległości, Dębski nie należał do postaci pierwszego planu.
Pochodził z rodziny szlacheckiej, chociaż jako polityk związał się ruchem ludowym. Jego długie życie przypadło na kilka epok historycznych, a strajki szkolne z 1905 roku były dla niego doświadczeniem pokoleniowym. Dębski ukończył chemię na uniwersytecie w Liège. W czasie I wojny światowej był działaczem oświaty w Radomiu i Chełmie. Był także ochotnikiem w wojnie polsko-bolszewickiej.
W okresie międzywojennym Dębski był wiceprezesem Zarządu Głównego i prezesem klubu parlamentarnego PSL „Piast”. Wśród ludowców stał się głównym znawcą stosunków międzynarodowych, pracował na forum Ligii Narodów i Unii Międzyparlamentarnej. W latach 1919-1930 był posłem. Przewodniczył dwóm komisjom – administracyjnej i spraw zagranicznych. Z kolei w latach 1925-1928 był wicemarszałkiem sejmu oraz współpracownikiem Macieja Rataja. W latach trzydziestych należał do kręgu sanacyjnego. Był wiceprezesem Ligii Morskiej i Kolonialnej. Z nominacji prezydenta był także w latach 1938-1939 senatorem.
Po wybuchu II wojny światowej Jan Dębski został członkiem Armii Krajowej, a także uczestnikiem tajnego nauczania. Po wojnie natomiast okazał się „politykiem kompromisu” – został działaczem PSL i zwolennikiem porozumienia z komunistami, a także członkiem władz ZSL. Ponadto w latach 1945-1947 był kuratorem wrocławskiego okręgu szkolnego.
Wspomnienia Jana Dębskiego dostarczają informacji o polskiej polityce, zwłaszcza tej parlamentarnej z lat 1918-1930. Warte uwagi są również opisy życia społecznego. Tekst został podzielony na cztery części. Trzy pierwsze mają charakter biograficzny i kończą się na roku 1949. Ostatnia z kolei część została poświęcona Wincentemu Witosowi oraz Maciejowi Ratajowi.
Dębski po przygotowaniu tekstu podjął działania mające na celu wydanie „Wspomnień” w LSW. W listopadzie 1974 roku recenzje tekstu napisali pracownik Instytutu Historii PAN i dyrektor Biblioteki Narodowej dr hab. Witold Stankiewicz oraz kierowniczka Redakcji Historycznej LSW Maria Maniakówna. Mateusz Ratyński we wstępie zaznaczył, że „opinie nie były jednak satysfakcjonujące dla autora”. „Chociaż recenzenci wskazywali, że relacja wybitnego polityka, jakim był Dębski, jest ważna jako źródło i w pewnych miejscach bardzo ciekawa, jednocześnie skrytykowali wydłużanie tekstu o wygłoszone przez autora przemowy i inne dokumenty; obojgu zabrakło częstszego przedstawienia osobistej perspektywy, opisów własnych przemyśleń i doświadczeń. Dodatkowo +Wspomnienia+ nie tłumaczyły wszystkich niuansów z aktywności publicznej autora” – wskazał.
Jan Dębski nie zgadzał się ze wszystkimi opiniami recenzentów. Na emeryturze podjął jednak prace poprawkowe. Planował również poszerzenie „Wspomnień” o lata 1945-1970. „Chociaż autor do końca życia cieszył się dobrym zdrowiem, pracy tej nie zdążył ukończyć” – czytamy.
Wydanie wspomnień opiera się na maszynopisie Jana Dębskiego pt. „Wspomnienia z lat 1889-1973”, które są przechowywane w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. W Ossolineum znajduje się również pozostała część spuścizny polityka.
Dwa tomy „Wspomnień” Jana Dębskiego w opracowaniu Mateusza Ratyńskiego wydało Muzeum Historii Polski jako XII tom w serii „100-lecie niepodległości. Wspomnienia i pamiętniki”.
Anna Kruszyńska (PAP)
