Cmentarz Powązkowski w Warszawie. Fot. PAP/G. Jakubowski
Warszawski Cmentarz Powązkowski to miejsce pochówku wielu wybitnych postaci, zasłużonych dla kultury i narodu. Szacuje się, że od założenia tej zabytkowej nekropolii w 1790 roku na Starych Powązkach pochowano milion osób.
Cmentarz Powązkowski założono w 1790 r. na gruntach należących do rodziny Szymanowskich, która przeznaczyła na ten cel obszar mający 349 łokci długości i 178 łokci szerokości, czyli - według dzisiejszych miar - 2,6 ha. Później był wielokrotnie powiększany i dziś ma ok. 43 hektarów powierzchni. Założenie cmentarza i wybudowanie kościoła zlecono architektowi królewskiemu Dominikowi Merliniemu.
Daty pierwszego pogrzebu ani nazwiska zmarłego nie da się dziś ustalić. W najstarszej części Cmentarza Powązkowskiego - w okolicach bramy św. Honoraty - znajdują się groby: pisarza i polityka, współautora Konstytucji 3 Maja ks. Hugona Kołłątaja, hetmana wielkiego litewskiego i mecenasa sztuk Michała Kazimierza Ogińskiego oraz symboliczna mogiła poety Antoniego Malczewskiego.
Cmentarz Powązkowski założono w 1790 r. na gruntach należących do rodziny Szymanowskich, która przeznaczyła na ten cel obszar mający 349 łokci długości i 178 łokci szerokości, czyli - według dzisiejszych miar - 2,6 ha. Później był wielokrotnie powiększany i dziś ma ok. 43 hektarów powierzchni. Założenie cmentarza i wybudowanie kościoła zlecono architektowi królewskiemu Dominikowi Merliniemu.
Tuż przy najstarszych kwaterach wzniesiono na początku XIX wieku katakumby, w których chowano działaczy społecznych oraz dostojników świeckich i kościelnych. Spoczywają tam m.in.: historyk, pierwszy prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk - biskup Jan Albertrandi, literat i działacz Oświecenia - ks. Franciszek Bohomolec, architekt Merlini, prymas Michał Poniatowski.
Zaledwie 4 lata po założeniu cmentarza, w okresie insurekcji kościuszkowskiej, Powązki stały się terenem zaciętych walk z wojskami pruskimi oblegającymi Warszawę. Żołnierzy poległych w walkach o Warszawę pochowano na miejscu we wspólnych mogiłach - osobno Polaków, Prusaków i Rosjan. Potem chowano żołnierzy wszystkich kolejnych powstań narodowych. Tu znajduje się też symboliczny grób Stefana Starzyńskiego, przedwojennego prezydenta Warszawy.
W pierwszych latach na cmentarzu nie było alei, groby były porozrzucane bezładnie, a o wyborze miejsca decydowały rodziny zmarłych. Wielokrotne powiększanie nekropolii spowodowało zawikłaną numerację kwater, a i dziś trudno poruszać się po tym cmentarzu bez planu.
W latach 30. XIX wieku Powązki stały się jedynym dostępnym cmentarzem warszawskim dla wszystkich warstw społecznych. Stan taki trwał do 1884 r., kiedy oddany został cmentarz św. Wincentego na Bródnie. Wówczas liczba pochówków na Powązkach gwałtownie zmalała, a Cmentarz Powązkowski nabrał charakteru elitarnego.
Tu budowała grobowce rodzinne bogata burżuazja, tu chowano arystokratów i ziemian. Na Powązkach znaleźli ostatni spoczynek ludzie zasłużeni dla kraju, politycy, wojskowi, pisarze, uczeni, aktorzy, malarze, inżynierowie, lekarze.
W 1925 r., gdy zmarł Władysław Reymont, wzdłuż południowej ściany katakumb założono Aleję Zasłużonych. Rząd grobów w Alei otworzyło miejsce spoczynku autora "Chłopów" Władysława Reymonta - laureata literackiej Nagrody Nobla. Pochowano tam też m.in. Marię Rodziewiczówną, Stefana Jaracza, Leopolda Staffa, Marię Dąbrowską.
W zeszłym roku, podczas trzydniowej kwesty zaduszkowej "Ratujmy zabytki Powązek" zebrano ponad 250 tys. zł. "W tym roku dokonano renowacji 13 obiektów zabytkowych, część została wytypowana na kolejny rok. Zajmiemy się wówczas też w jakimś zakresie naprawą muru cmentarnego" - powiedział PAP przewodniczący Komitetu Opieki nad Starymi Powązkami Marcin Święcicki.
W nowszej części cmentarza spoczywają artyści: ludzie teatru i poeci, m.in. Józef Węgrzyn, Jadwiga Smosarska, Józef Elsner, Stanisław Moniuszko, Jan Kiepura, Bolesław Leśmian, Kalina Jędrusik, Tadeusz Nalepa, Danuta Rinn, Zygmunt Kęstowicz, Jan Tadeusz Stanisławski.
Podczas II wojny cmentarz był terenem działań Armii Krajowej, znajdował się na nim skład broni, wiódł też przezeń szlak transportów żywnościowych do getta. W tym czasie wiele pięknych pomników, ciekawych historycznie, uległo zniszczeniu.
Kościół pod wezwaniem św. Karola Boromeusza i katakumby zostały odbudowane w latach 1946-76. Obecnie na ścianie tego kościoła, przylegającego do cmentarza, umieszczone są tablice z nazwiskami Polaków zamordowanych w Katyniu przez NKWD.
Od 38 lat na Cmentarzu Powązkowskim odbywają się kwesty na rzecz ochrony zabytków nekropolii. Pieniądze zbierają m.in. artyści scen teatralnych i filmu. Inicjatorem kwesty był pisarz i krytyk muzyczny Jerzy Waldorff. Jego grób znajduje się też w tej nekropolii.
W zeszłym roku, podczas trzydniowej kwesty zaduszkowej "Ratujmy zabytki Powązek" zebrano ponad 250 tys. zł. "W tym roku dokonano renowacji 13 obiektów zabytkowych, część została wytypowana na kolejny rok. Zajmiemy się wówczas też w jakimś zakresie naprawą muru cmentarnego" - powiedział PAP przewodniczący Komitetu Opieki nad Starymi Powązkami Marcin Święcicki.
Wśród obiektów poddanych w tym roku pracom konserwatorskim znalazły się m.in. nagrobki Napoleona Łubieńskiego, Stanisława Wysockiego, Piotra Szyllera, Alojzy Trauguttówny, Marii Koblewskiej i Montwid Białłozorów, rodzin Tafiłowskich, Potockich, Dembińskich, Wentzl i Tańskich oraz kaplica Kazimierza Brzezińskiego.
Jak zapowiedział Święcicki tegoroczna kwesta potrwa cztery dni od 1 do 4 listopada. "Weźmie w niej udział ponad 250 przedstawicieli świata kultury i polityki. Spodziewamy się m.in. prezydent Warszawy Hanny Gronkiewicz-Waltz, delegacji zespołu Mazowsze i członków Społecznego Komitetu Opieki nad Starą Rossą w Wilnie" - poinformował Komitetu Opieki nad Starymi Powązkami.
Spośród znanych osób, które w tym roku spoczęły na Starych Powązkach znaleźli m.in. b. marszałek Sejmu Wiesław Chrzanowski, aktor filmowy i teatralny Andrzej Łapicki, prezenter telewizyjny Jan Suzin, piosenkarka Irena Jarocka oraz poetka i historyk literatury Małgorzata Baranowska. (PAP)
skz/ akn/ mce/ ls/
