Rypson: Peiper był rzecznikiem nowoczesnej kultury i nowoczesnej Polski

PAP: Tadeusz Peiper odgrywał ważną rolę w kształtowaniu kultury literackiej i artystycznej na początku dwudziestolecia międzywojennego. Czy jest to postać równie ważna współcześnie? Czy bohater najnowszej wystawy w Muzeum Narodowym w jakiś sposób wpływa na współczesną sztukę, literaturę, humanistykę?

Piotr Rypson: Przypomnienie i pokazanie postaci Peipera i roli, jaką odegrał w kulturze kształtującej się Polski jest bardzo ważne, po pierwsze dlatego, że pozwala lepiej zrozumieć procesy i postawy estetyczne, które określały kluczowy moment odrodzenia polskiego państwa i polskiej kultury, a po wtóre, że wskazuje istotny początek formowania się Polaków jako społeczeństwa nowoczesnego. Przez całą epokę powojenną rola Peipera była marginalizowana. A był przecież osobą o pierwszorzędnym i przełomowym znaczeniu dla rozwoju nowych prądów sztuki i literatury.

PAP: I to nie tylko w Polsce?

Piotr Rypson: Peiper był główną postacią środkowo-europejskiej awangardy, jednym z jej najwcześniejszych i najbardziej wpływowych przedstawicieli. Peiper przebywał w artystycznych środowiskach wielokulturowego Paryża i Madrytu i gdy powrócił do Polski był bogaty w doświadczenia wyniesione z tamtych miejsc i środowisk.

Wystawa jest właśnie o tym, jak się zaczyna polska nowoczesność i jaką rolę odegrał Peiper w rozwoju nowoczesnej kultury. Można bowiem powiedzieć, że był filarem tej kultury w Polsce. W momencie gdy dopiero nasz kraj wydobywał się z obarczonego wspaniałą, ale coraz mniej przydatną legendą ziemi, wsi, romantyzmu XIX wieku, oraz ze zniszczeń, jakich doznał, tak jak i cała Europa podczas I wojny światowej, Peiper nawoływał, żeby dostrzec konieczność przemian cywilizacyjnych: urbanistycznych, technologicznych, ekonomicznych. Był w zasadzie jednym z nielicznych, jeśli nie jedynym estetykiem, teoretykiem literatury i sztuki, który był czuły na te kwestie i wyrażał je w swoich słynnych głośnych manifestach jak "Miasto, masa, maszyna".

I dlatego na pytanie czy Peiper jest istotny dla współczesności, odpowiadam "tak", ponieważ to on rozpoczął dyskusję w Polsce, w której i my dzisiaj uczestniczymy, żyjąc w środowisku zekonomizowanym, stechnologizowanym i mając problemy wynikające ze starcia się z tą rzeczywistością.

Piotr Rypson: Przypomnienie i pokazanie postaci Peipera i roli, jaką odegrał w kulturze kształtującej się Polski jest bardzo ważne, po pierwsze dlatego, że pozwala lepiej zrozumieć procesy i postawy estetyczne, które określały kluczowy moment odrodzenia polskiego państwa i polskiej kultury, a po wtóre, że wskazuje istotny początek formowania się Polaków jako społeczeństwa nowoczesnego.

PAP: Dlaczego nazywano Peipera papieżem awangardy?

Piotr Rypson: Tytuł ten, który zapewne powstał przy jakimś kawiarnianym stoliku lub pojawił się w prasie, był początkowo nieco ironiczny, ale wkrótce to się zmieniło. Peipera zaczęto traktować serio, widząc jak ożywia on polską scenę artystyczną i literacką, jak walczy o skierowanie polskiej kultury na tory nowoczesności. Był "zwrotniczym" tych zmian, pamiętajmy, że swemu artystycznemu pismu nadał nazwę „Zwrotnica”.

"Zwrotnicy" poświęcamy trzy sale i jest to centralny punkt wystawy, ukazujący pierwszoplanową rolę Peipera, poety i teoretyka w wytyczaniu dróg rozwoju polskiej awangardy. W pierwszej serii „Zwrotnicy” (1922–23) Peiper dokonał zamknięcia etapu futurystycznego i formistycznego; kładąc nacisk na nowy kierunek poszukiwań, wskazywał podstawy nowej - konstruktywistycznej estetyki w sztuce i literaturze.

Jednocześnie formułował konieczność pozytywnego myślenia o budowie nie tylko społeczeństwa nowoczesnego, ze wszelkimi jego kulturalnymi atrybutami, lecz również nowoczesnego państwa – mając na uwadze modernizację Polski.

Ten wątek został najwyraźniej zilustrowany w sali poświęconej "drugiej" "Zwrotnicy" z lat 1926–27 i artystom oraz poetom będącym w jej orbicie. Znajdują się pośród nich wielkie nazwiska nowej sztuki: Kazimierz Malewicz, Władysław Strzemiński, Fernand Léger, Mojżesz Kisling, Juan Gris, Mieczysław Szczuka, Sonia i Robert Delaunayowie.

PAP: W tytule wystawy wymieniona jest Hiszpania...

Piotr Rypson: Gdy wybuchła I wojna światowa artyści opuszczali Paryż i wielu z nich udawało się do Hiszpanii. W Madrycie kwitło życie artystyczne i intelektualne. Znalazł się tam Peiper, który wcześniej jako poddany austro-węgierski, został internowany. Udało mu się jednak przedostać do neutralnej Hiszpanii, do Madrytu. Tam byli też i inni Polacy – Józef Pankiewicz, Jan Wacław Zawadowski, Władysław Jahl oraz Marian Paszkiewicz. Przebywali tam również Jorge Luis Borges i jego siostra Norah, Sonia i Robert Delaunayowie, Guillermo deTorre, Vicente Huidobro.

Peiper – debiutujący jako autor szkiców literackich i dziennikarz hiszpańskich czasopism utrzymywał kontakty z wybitnymi intelektualistami hiszpańskimi jak Manuel Azaña czy José Ortega y Gasset. To kolejny, ważny wątek tej wystawy: ukazanie środowiska nowoczesnego przełomu kultury w Hiszpanii oraz roli, jaką wówczas odegrali Polacy w Madrycie.

PAP: Jak to będzie pokazane?

Piotr Rypson: Na wystawie znajdzie się ponad 270 eksponatów: obrazów, grafik i publikacji z kilkudziesięciu kolekcji zagranicznych i polskich.

Po raz pierwszy pokażemy polskiej publiczności wczesne, ultraistyczne prace Władysława Jahla, po raz pierwszy również widzowie będą mogli zobaczyć prace artystów takich jak Rafael Barradas, Norah Borges czy Francisco Bores; pokażemy poezje wizualne Vicente Huidobra, powstałe w okresie, w którym Peiper współpracował z Ultra i prasą hiszpańską, a także wczesne dzieła Juana Grisa, który w połowie lat 20. zilustrował tomik polskiego poety.

PAP: A więc twórczość artystów hiszpańskich i hiszpańskojęzycznych spotyka się na wystawie z dziełami polskich twórców?

Piotr Rypson: Twórczość nowatorów działających na przeciwległym skraju Europy skonfrontowana jest z powstałymi w tym samym czasie pracami polskich formistów i futurystów, przede wszystkim artystów krakowskich. Dlatego pokazujemy dzieła głównych przedstawicieli polskiej sztuki nowoczesnej i awangardowej: Władysława Strzemińskiego, Leona Chwistka, Tytusa Czyżewskiego, Tymona Niesiołowskiego, Leona Dołżyckiego, Henryka Stażewskiego, Katarzyny Kobro, Marka Włodarskiego.

PAP: Czy jest to wystawa głównie o Tadeuszu Peiperze, czy bardziej o awangardzie?

Piotr Rypson: Na wystawie prezentujemy artystyczny świat Peipera – dzieła artystów, którzy go inspirowali, z którymi współpracował. Jednak bez wątpienia postacią główną, centralną jest Tadeusz Peiper, poeta, krytyk literacki, teoretyk poezji, eseista, założyciel i redaktor czasopisma "Zwrotnica", autor powieści i autor programu poetyckiego Awangardy krakowskiej. Ideą wystawy jest jednak też pokazanie ważnego i bardzo ciekawego momentu kształtowania się europejskiej i polskiej awangardy, i co więcej - czasu, gdy awangarda zaczęła wytracać swój impet.

Zatem narracja wystawy prowadzi widza przez Paryż w 1914 roku, madryckie, kosmopolityczne środowisko artystyczno-literackie lat 1915–21, poprzez formistyczny i futurystyczny Kraków ku awangardowym utopiom artystycznym i cywilizacyjnym lat 20. Ale ostatnia sala wystawy ukazuje krach modernistycznych utopii, napór wizji katastroficznych poprzedzający wybuch II wojny światowej – i towarzyszący tym procesem gwałtowny rozwój komunikacji i kultury masowej.

* * *

Wystawa "Papież Awangardy. Tadeusz Peiper w Hiszpanii, Polsce, Europie" będzie czynna w Muzeum Narodowym w Warszawie od 28 maja do 6 września. Później, od 18 września do 6 listopada 2015 r. będzie pokazywana w Real Academia de Bellas Artes de San Fernando w Madrycie. Kuratorem jest Piotr Rypson we współpracy z Moniką Poliwką i Juanem Manuelem.

Dr Piotr Rypson jest zastępcą dyrektora ds. naukowych w Muzeum Narodowym w Warszawie, krytykiem sztuki, historykiem literatury i kultury wizualnej. W Muzeum Narodowym odpowiada m.in. za program merytoryczny, projekty badawcze, edukację, wydawnictwa, cyfryzację i udostępnianie zbiorów on-line.
   
Rozmawiała Anna Bernat (PAP)

abe/ mhr/