Ormianie osiedlali się we Lwowie najchętniej w rejonie kościoła pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Grzegorza Oświeciciela. Pierwsza, XIII-wieczna świątynia była drewniana. Na tym samym miejscu i pod tym samym wezwaniem w drugiej połowie XIV wieku rozpoczęto budowę katedry ormiańskiej. Ufundowali ją, pochodzący z Kaffy, Jakub, syn Szachinszacha i Panos, syn Abrahama. Jako autora zachowanej do dziś, najstarszej jej części, powstałej w latach 1356-1363, wymienia się architekta Dorchiego (Doringa), zatrudnionego również przy cerkwi św. Jura.

Takie świątynie jak ormiańska katedra rzadko spotkać można w tej części Europy, architekt nawiązał bowiem do kościołów Armenii. Historycy doszukiwali się związków stylowych ze słynną katedrą w Ani i kościołem w Odżun oraz XIV i XV-wiecznymi świątyniami kolonii ormiańskiej w Kaffie na Krymie. We Lwowie powstała budowla o dość ciasnym wnętrzu, od wschodu zamknięta trzema apsydami. Do dziś pozostało po niej prezbiterium z apsydami i kopułą na 12-bocznym tamburze wspartym na trompach. W najstarszej części katedry fragmentarycznie zachowała się późnośredniowieczna dekoracja malarska.

W 1363 r. król Kazimierz Wielki ustanowił Lwów stolicą arcybiskupstwa ormiańskiego i nadał tej mniejszości narodowej prawo odrębności sądowej i wyznaniowej. Poparcie władz wzrastało – szczególnie po przyjęciu przez Cerkiew Ormiańską w Rzeczypospolitej unii z Kościołem rzymsko-katolickim. W 1630 r. bp Mikołaj Torosowicz składa wyznanie wiary przed papieżem Urbanem VII i powierzona mu zostaje godność arcybiskupia. Zyskuje również potwierdzenie nie wprowadzania zmian do liturgii i obrządku ormiańskiego. Mniszki, które przebywały w lwowskim przykatedralnym klasztorze, przyjmują w 1660 r. regułę św. Benedykta adaptując ją dla potrzeb liturgii ormiańskiej.

Wygląd ormiańskiej katedry z biegiem lat się zmieniał. Hodża Andrzej z Kaffy ufundował nową, wolnostojącą dzwonnicę wzniesioną w 1571 r. przez Piotra Krassowskiego. Poprzednią dzwonnicę strawił pożar. W XVII wieku powiększona została nawa. Z czasem, w katedrze pojawiło się nowe wyposażenie, bliskie kościołom rzymsko-katolickim, takie jak ambona czy konfesjonały. Wynikało to m.in. z faktu, że od śmierci abpa Torosowicza w kościele ormiańskim następowała stopniowa latynizacja.

CZYTAJ TAKŻE

Michał Michalski: Lwów jest największym zespołem polskiej architektury zabytkowej na świecie

W roku 1784, w wyniku kasaty józefińskiej, zlikwidowano bądź rozebrano wiele lwowskich świątyń i klasztorów. Nie oszczędzono również dwóch kościołów ormiańskich – XV-wiecznego, pw. św. Krzyża i XVI-wiecznego św. Anny wraz z otaczającym go cmentarzem i przyległym klasztorem Antomaków (ormiańscy mnisi reguły św. Antoniego Pustelnika). Nagrobki z zamkniętej nekropolii trafiły na dziedziniec katedry ormiańskiej.

W XIX wieku pojawiają się coraz silniej formułowane propozycje całkowitej likwidacji rytu ormiańskiego na ziemiach polskich. Żarliwym obrońcą tradycyjnego obrządku staje się kaznodzieja ze Stanisławowa ks. Izaak Mikołaj Issakowicz, od 1882 roku arcybiskup lwowski. Już jego poprzednik, abp Grzegorz Józef Romaszkan nakazuje używania ormiańskiego Mszału i ksiąg liturgicznych. Z kolei dzięki abp Issakowiczowi wydany został, za zgodą Stolicy Apostolskiej, Brewiarz Ormiański do dziś używany przez duchowieństwo tego obrządku.

Kiedy w 1902 r. rozpocznie swą działalność jako lwowski arcybiskup ks. Józef Teodorowicz, zwróci on szczególną uwagę na popadająca w ruinę katedrę, zbyt ciasną dla wiernych, o wnętrzu niewiele różniącym się już od łacińskich kościołów. Jeszcze w XIX stuleciu przebudowana została wolnostojąca wieża-dzwonnica, która zyskała zwieńczenie zakończone kilkoma kopułkami a pierwsze prace restauracyjne podjęto już na przełomie wieków pod kierunkiem prof. Jana Bołoz-Antoniewicza.

W 1908 r. rozpoczyna się rozbudowa świątyni, kontynuowana następnie po przerwie spowodowanej wybuchem wojny. Prace architektoniczne, których projekt oparty był na tradycji starochrześcijańskiej, powierzone zostały Franciszkowi Mączyńskiemu. Oryginalny kasetonowy strop nad XVII-wieczną częścią nawy jest jego autorstwa. Wnętrze kopuły, wzniesionej ponad najstarszą częścią katedry, zdobi wykonana w 1908 r. mozaika według projektu Józefa Mehoffera. Jej motywy zaczerpnięte zostały z miniatur niezwykle cennego Ewangeliarza Skevreńskiego z 1197 roku. Ponadto niższe łuki sklepienia prezbiterium ozdobiono specjalnie sprowadzonymi mozaikami weneckimi.

Samo prezbiterium również zyskało nową oprawę. W latach dwudziestych Witold Minkiewicz zaprojektował wielki ołtarz, tron arcybiskupi i półkolistą balustradę. Jednak szczególną uwagę zwracają przede wszystkim trzy malowidła Jana Henryka Rosena – Hołd Pasterzy, Ostatnia Wieczerza i Ukrzyżowanie. Ten sam artysta, wykorzystując w duchu modernizmu motywy ormiańskie i bizantyjskie, wykonał również część witraży oraz stylizowane, monumentalne dekoracje malarskie ścian pozostałej części katedry. Wśród nich za najbardziej udaną uznano Pogrzeb św. Odilona. Jan Henryk Rosen otrzymał propozycję pracy w katedrze ormiańskiej od samego arcybiskupa Teodorowicza, który zachwycił się jego obrazami o tematyce nawiązującej do Złotej Legendy Jakuba de Voragine, wystawionymi przez malarza podczas pierwszej indywidualnej wystawy w Zachęcie w 1925 roku.

Zwierzchnik Kościoła ormiańskiego już dawniej podjął decyzję o wykonaniu nowych malowideł ściennych w katedrze lwowskiej. Przyczynkiem było tutaj odkrycie fragmentów starych polichromii, które wyłoniły się spod tynków podczas renowacji przeprowadzanej w 1908 r. Arcybiskup życzył sobie powstania dekoracji, która zgodnie z ormiańską tradycją pokryłaby całe ściany świątyni. Rosen nie miał żadnego doświadczenia, jeśli chodzi o malarstwo ścienne. Podołał jednak wyzwaniu, które przyniosło mu wielki rozgłos i uznanie, choć trzeba powiedzieć, że nie brakowało też głosów krytycznych. Jest pewna ciekawostka związana z tymi pracami. Wśród namalowanych postaci znalazły się liczne portrety osób współcześnie żyjących. Choć prawo kościelne sprzeciwiało się takim praktykom, Rosen nie poniósł żadnych konsekwencji. Pomysł bardzo spodobał się odbiorcom a wśród sportretowanych znalazł się sam abp Teodorowicz jako św. Tomasz z Akwinu. Artysta nie zapomniał też o sobie. Jego rysy nosi św. Jan Nepomucen.

Wspaniałe freski na ścianach katedry ormiańskiej przyniosły Rosenowi nowe zamówienia, m.in. ozdobił malowidłem Obrona Częstochowy kaplicę papieską w Castel Gandolfo, oraz wykonał polichromie i mozaiki w licznych kościołach w Stanach Zjednoczonych, dokąd przeniósł się w 1933 r. Blisko pół wieku jakie tam spędził było najbogatszym okresem w jego twórczości.

Z biegiem lat okolice katedry stawały się jednym z piękniejszych zakątków Lwowa, zwanym Zaułkiem Ormiańskim, chętnie porównywanym z uliczkami Jerozolimy. Zachwycało otoczenie świątyni - krużganki dziedzińca południowego, dziedziniec wschodni z umieszczoną na wysokiej kolumnie postacią św. Krzysztofa i północny z pozostałościami cmentarza, pobliski klasztor SS Benedyktynek Ormiańskich, pałac arcybiskupów, kamienica, w której od 1932 r. znalazło pomieszczenie Ormiańskie Muzeum Archidiecezjalne. Niestety, w roku 1945 władze sowieckie nakazują zamknięcie katedry, a część najcenniejszych zabytków wywieziona zostaje do Erewania. Tym samym nie zostaje podjęta dalsza rozbudowa katedry, którą planował zmarły w 1938 roku abp Teodorowicz. Przez wiele lat świątynia będzie służyć jako muzealny magazyn ikon i innych obiektów sztuki sakralnej.

Po roku 2000 i wizycie we Lwowie Ojca Świętego Jana Pawła II, świątynia została przywrócona do kultu i przejęta przez ortodoksyjny Apostolski Kościół Ormiański. W 2006 r. Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP po raz pierwszy udało się nawiązać współpracę z obecnymi Gospodarzami świątyni. Pierwszym zrealizowanym projektem, którego koordynacją zajęła się Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich, była konserwacja witraża i świetlika w kopule zachodniej katedry. Witraż projektu Karola Zyndrama Maszkowskiego wykonano przypuszczalnie w krakowskim zakładzie witraży Władysława Ekielskiego i Antoniego Tucha, ponieważ ten ostatni był zatrudniony przy dekoracji malarskiej kopuły, w świetliku której znajduje się witraż. Został poddany pracom konserwatorskich oraz częściowo zrekonstruowany przez zespół konserwatorów w składzie Ewelina i Robert Kędzielewscy. Renowację świetlika wykonał zespół polskich specjalistów pod kierunkiem dr. Janusza Mroza.

COPYRIGHT

Wszelkie materiały (w szczególności depesze agencyjne, zdjęcia, grafiki, filmy) zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.

Kolejny etap prac objął najstarsze zachowane ormiańskie malowidła ścienne. Jednocześnie polsko-ukraiński zespół konserwatorów pod kierunkiem dr hab. Joanny Czernichowskiej z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie i Pawła Baranowskiego rozpoczął interwencyjne prace konserwatorsko-restauratorskie przy malowidłach ściennych Jana Henryka Rosena. Prace te finansowane są z Programu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”, przy współpracy z Zarządem Ochrony Środowiska Historycznego Lwowskiej Rady Miejskiej oraz wspólnotą ormiańską we Lwowie. Podjęty w 2008 roku projekt, koordynowany przez krakowskie Stowarzyszenie Absolwentów Akademii Dziedzictwa, jest kontynuowany.

Spośród cennych zabytków sepulkralnych, odrestaurowanych w katedrze ormiańskiej z funduszy MKiDN, wspomnieć należy epitafium muzyka i wydawcy Chopina Karola Mikulego (1819-1897) z medalionem wykonanym przez Cypriana Godebskiego (prace konserwatorskie: dr hab. Janusz Smaza), epitafia Marianny z Augustynowiczów Balsamowiczowej (ok. 1708), Rypsymy z Kasjanów Augustynowiczowej (ok. 1730) i Łazarza Tobiasza Augustynowicza (ok. 1659) na dziedzińcu katedry (prace konserwatorskie: Andrzej Kazberuk).

Polsko-ukraiński zespół konserwatorów pod kierunkiem Andrzeja Kazberuka z funduszy Programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”, przyznanych Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich, w 2013 r. sfinalizował trzyletnie prace konserwatorskie Golgoty – kaplicy z grupą rzeźbiarską sceny Ukrzyżowania, znajdującej się na dziedzińca katedry.

Z funduszy wspomnianego Programu MKiDN, przyznanych Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich, w 2016 r. zespół konserwatorów pod kierunkiem Andrzeja Kazberuka zakończył prace konserwatorskie kolumny św. Krzysztofa, znajdującej się w podwórzu przylegającym do dziedzińca katedry oraz dawnej siedziby banku ormiańskiego „Mons Pius”.

Wyniki prac konserwatorskich prowadzonych od roku 2006 po raz pierwszy szerzej zaprezentowano polskiej publiczności podczas konferencji Art of the Armenian Diaspora i wystawy Ars Armeniaca w Muzeum Zamojskim ( 28 kwietnia-31 sierpnia 2010).

W 2010 roku ukazała się drukiem obszerna monografia świątyni Ormian lwowskich autorstwa dr Joanny Wolańskiej "Katedra ormiańska we Lwowie w latach 1902-1938. Przemiany architektoniczne i dekoracja wnętrza". Została wydana przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego w serii Departamentu Dziedzictwa Kulturowego (obecnie Departamentu Dziedzictwa Kulturowego za Granicą i Strat Wojennych) „Poza Krajem”. Pełny tekst (PDF): http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/artdok/1975/

Z inicjatywy Stowarzyszenia Absolwentów Akademii Dziedzictwa, podtrzymanej przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie, osiągnięcia w przebiegu restauracji katedry ormiańskiej zaprezentowano podczas otwartej 25 listopada 2015 roku w Krakowie wystawy „Katedra ormiańska we Lwowie i jej twórcy”. Wystawa została później zaprezentowana w innych miastach. Towarzyszy jej bogato ilustrowany album „Katedra ormiańska we Lwowie i jej twórcy”.

Film o historii Katedry ormiańskiej we Lwowie w serwisie NINATEKA (reż. Artur Jaworski, produkcja: Fundacja Dziedzictwa Kulturowego dla Narodowego Instytutu Audiowizualnego, 2015)

oprac. Dorota Janiszewska-Jakubiak

abe/mjs

Wideo:

Jan Henryk Rosen i katedra ormiańska we Lwowie || wykład Joanny Wolańskiej