Mapa muzyki rozrywkowej w Muzeum Polin

„Tematem wystawy jest muzyka rozrywkowa i - szerzej - kultura popularna, która pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku powstawała, i kształtowała się na wielu kontynentach w rozmaitych krajach" – podkreśliła w rozmowie z PAP Tamara Sztyma, która obok Hanno Loewy jest kuratorem ekspozycji.

Według Sztymy Mapa muzyki rozrywkowej, towarzysząca wystawie, pokazuje zarys tej historii kultury popularnej, która równocześnie rozwijała się w Ameryce Południowej, Ameryce Północnej i w rozmaitych krajach Europy. „Tożsamość tych krajów mieszała się z rozmaitymi wpływami tworząc globalną kulturę popularną” – dodała Sztyma.

A wszystko zaczęło się od postaci żydowskiego wynalazcy i przemysłowca Emila Berlinera i jego odkrycia. 4 maja 1887 r. w Nowym Jorku ten imigrant urodzony w Niemczech, opatentował swój wynalazek - pierwszy gramofon z płaskimi płytami. Tę datę uznaje się właśnie za faktyczny początek fonografii. Berliner stworzył wkrótce swoje przedsiębiorstwo gramofonowe w Stanach Zjednoczonych; jego filie założone zostają w Niemczech, Wielkiej Brytanii i Kanadzie.

Trochę wcześniej, około roku 1885, w slumsach Buenos Aires rodzi się tango. Wśród dziewcząt tańczących w domach publicznych jest wiele Żydówek, ofiar „handlu kobietami” między Europą Wschodnią i szybko rozwijającą się Ameryką Południową. Wkrótce tango podchwycą również żydowscy muzycy i dotrze ono do Europy.

Pięć lat później, w 1890 r., w Wiedniu zmarł Salomon Sulzer, najbardziej wpływowy kantor i kompozytor muzyki synagogalnej XIX w. Jego legendarny głos nie mógł być jeszcze nagrany na szelaku. Dopiero w 1903 r. w Rydze po raz pierwszy muzyka kantoralna z Europy Wschodniej zostaje utrwalona na szelaku.

4 maja 1887 r. w Nowym Jorku Emil Berliner opatentował swój wynalazek - pierwszy gramofon z płaskimi płytami. Tę datę uznaje się właśnie za faktyczny początek fonografii. Berliner stworzył wkrótce swoje przedsiębiorstwo gramofonowe w Stanach Zjednoczonych; jego filie założone zostają w Niemczech, Wielkiej Brytanii i Kanadzie.

Kantor Gerszon Sirota nagrywa dla ryskiego oddziału Gramophone Company. W tym samym roku Max Strau i Heinrich Zuntz założyli przedsiębiorstwo nagraniowe Odeon i po raz pierwszy produkują dwustronne płyty. Wkrótce nagrywane w Odeonie płyty są sprzedawane na całym świecie – w Ameryce Południowej, Północnej Afryce, Turcji, krajach arabskich, Indiach i Chinach.

W 1904 r. w Warszawie powstaje, założone przez Juliusza Feigenbauma, przedsiębiorstwo Syrena Record, które staje się najważniejszą firmą gramofonową w imperium rosyjskim przed 1915 r., a następnie wiedzie prym i kształtuje muzyczne gusta w niepodległej Polsce do 1939 r. Jej dyrektorem muzycznym jest wówczas Henryk Wars.

W 1910 r. we Lwowie Jakub Gimpel zakłada żydowski teatr muzyczny; występujący w nim śpiewający aktorzy wkrótce zyskują krajową sławę. Wiele utworów z Teatru Gimpla przed 1915 r. zostaje nagranych na szelaku.

W Londynie natomiast, w 1913 r. komik Joe Hayman nagrywa dla Regal Records i Columbii skecz „Cohen przy telefonie”. Płyta sprzedaje się w ponad milionie egzemplarzy. Powstaje nowy popularny gatunek – „żydowski humor”.

Jest rok 1925, kiedy piosenkarka i aktorka komediowa Sophie Tucker, urodzona na Ukrainie jako Sonia Kalisz, po raz pierwszy śpiewa "A Yiddische Momme". Piosenki jidysz stają się znane wśród nie-Żydów.

W tym samym roku w Warszawie powstaje Azazel, pierwszy kabaret w jidysz – część z występujących w nim aktorów, piosenkarzy i komików zyskuje z czasem międzynarodową sławę. Wkrótce pojawiają się kolejne żydowskie kabarety, m.in. Ararat, Jidisze Bande, z takimi gwiazdami jak Dżigan i Szumacher. A Henryk Gold zakłada jeden z pierwszych jazzbandów w Polsce. Jego orkiestra, jak również orkiestry Edwarda Karasińskiego i Szymona Kataszka oraz Jerzego Petersburskiego, występują w kawiarniach i klubach, nagrywają płyty i promują modę na muzykę taneczną i jazz.

Muzyka popularna łączy się z historią kina. W 1927 r. odbywa się w Nowym Jorku premiera filmu dźwiękowego „Śpiewak jazzbandu”. Al Jolson wciela się w rolę Jakie Rabinowitza, syna kantora, który porzuca synagogę dla scen Broadway’u i robi karierę jako tzw. blackface, czyli muzyk grający jazz z pomalowaną na czarno twarzą.

W roku 1932 16-letni Jehuda Menuhin gra koncert skrzypcowy Edgara Elgarsa w nowootwartym studio Abbey Road, które z czasem zasłynie wspaniałymi nagraniami muzyki klasycznej i popu. W 1962 r. manager The Beatles, Brian Epstein, w imieniu słynnej czwórki podpisał kontrakt z EMI i Abbey Road Studios.

W 1933 r. w Berlinie odbyła się premiera filmu „Piosenka podróżuje dookoła świata”, z Josephem Schmidtem, najsłynniejszym tenorem w Europie. Wkrótce potem Schmidt zmuszony ucieka z nazistowskich Niemiec do Austrii, a następnie do Belgii, Francji i Szwajcarii, gdzie umiera w oczekiwaniu na azyl w 1942 r.

Jest rok 1938, gdy w Nowym Jorku Benny Goodman i jego gwiazdorska jazzowa formacja wystąpili w Carnegie Hall, otwierając żydowskim i czarnoskórym muzyką drogę do robienia kariery także poza swoimi etnicznymi gettami. Nagranie z koncertu w 1950 r. wypuszcza Columbia – jest to pierwsza płyta długogrająca w historii.

Trwa II wojna światowa, w 1941 r. Andrzej Włast, najsłynniejszy autor polskich przedwojennych piosenek kabaretowych, pisze w warszawskim getcie piosenkę „Warszawo ma” do melodii jidyszowego tanga „Majn sztetele Bełz”. Włast, podobnie jak wielu wybitnych polsko-żydowskich twórców kultury popularnej ginie w czasie Zagłady.

W 1948 r. na konferencji prasowej w hotelu Waldorf-Astoria w Nowym Jorku szef Columbii Edward Wallerstein oraz wynalazca Peter Goldmark przedstawiają winylową płytę długogrającą o 33,5 obrotach na minutę, w ten sposób zmieniając przemysł płytowy. Wytwórnia RCA w odpowiedzi proponuje singiel o 45 obrotach na minutę.

W Jaffie w 1953 r. Bracia Azoulay, David, Zaki, Meir i Nissim, żydowsko-marokańscy imigranci w Izraelu, otwierają sklep płytowy i wkrótce też przedsiębiorstwo nagraniowe, produkując arabsko-żydowską muzykę, do tej pory odrzucaną przez przemysł muzyczny.

Przeskakując na mapie muzyki rozrywkowej w obszar lat 60. trafić można w Góry Catskill na północ od Nowego Jorku, gdzie w tzw. żydowskich Alpach komicy Mickey Katz, Woody Allen, Mel Brook, Joan Rivers, Lenny Bruce, Henny Youngman, Jerry Lewis występują w koszernych hotelach – gdzie “jedzenie jest okropne i takie małe porcje!”.

Na początku lat 70. Norman Jewison wyreżyserował filmowy musical „Skrzypek na dachu” (Anatewka), po wcześniejszym sukcesie przedstawienia na Broadway’u. Sztetlowe historie autorstwa Szolema Alejchema stają się symbolem „utraconego” żydowskiego świata.

W 1973 r. w Nowym Jorku otwarty zostaje w East Village klub muzyczny CBGB, w którym debiutuje wiele gwiazd punka i nowej fali, od Suicide po Patti Smith, od The Ramones po Blondie i Madonnę.

Kalifornijscy muzycy uliczni David Skuse i Lev Liberman zakładają The Klezmorim, ponownie odkrywając muzykę bałkańską oraz instrumentalną muzykę Żydów z Europy Wschodniej. I tak w 1975 r w Berkeley powstaje pierwszy zespół odradzający muzykę klezmerską. Wkrótce w jego ślady idą inne grupy.

Pierwsza edycja Festiwalu Kultury Żydowskiej w 1988 r. w Krakowie inicjuje odrodzenie muzyki żydowskiej w Polsce, na które składają się nie tylko koncerty zespołów klezmerskich z Zachodu, ale przede wszystkim – rozwój polskiej sceny nowej muzyki żydowskiej. A scenę tę kształtują nie tylko duże festiwale w Krakowie czy w Warszawie, Lublinie czy Wrocławiu ale też grupy i zespoły muzyczne jak choćby działająca od ponad 20 lat w Sejnach na Podlasiu Orkiestra Klezmerska Teatru Sejneńskiego.

To tylko niektóre z miejsc na bogatej mapie muzyki rozrywkowej. „I wystawa, i jej +dopowiedzenie+, czyli mapa, zapraszają do nowego spojrzenia na źródła i dynamiczny rozwój światowej muzyki popularnej i kultury masowej, ale też do spojrzenia na polską kulturę popularna, która często rodziła się na bogatym polsko-żydowskim pograniczu kulturowym” – powiedziała Tamara Sztyma.

Wystawa "Szafa grająca! Żydowskie stulecie na szelaku i winylu” w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie została przedłużona do 29 maja. (PAP)

Anna Bernat

abe/ par/