Archiwum Akt Nowych udostępniło w internecie dokumenty Rady Pomocy Żydom "Żegota"

Dokumenty dotyczące "Żegoty", z którymi można zapoznać się na stronie www.aan.gov.pl, znajdują się w zasobie Archiwum Akt Nowych (AAN); wcześniej zostały one wydane w publikacji źródłowej tej instytucji.

"DR zawiadamia Rząd Polski o powołaniu Rady Pomocy Żydom (...). Rada prosi Rząd Polski o powołanie odnośnego czynnika na emigracji, o rozpoczęcie akcji zbiórkowej funduszów na pomoc żydom w kraju, o przekazywanie tych funduszów Radzie, oraz o podawanie przeznaczenia sum, przekazywanych bezpośrednio organizacjom żydowskim w kraju" - głosi pismo Witolda Bieńkowskiego "Jana" z 27 grudnia 1942 r. - jeden z pierwszych udostępnionych przez archiwum dokumentów "Żegoty".

Wśród opublikowanych przez AAN materiałów są m.in. pisma Rady Pomocy Żydom do pełnomocnika Rządu na Kraj Jana Piekałkiewicza, z których jedno opisuje niemiecką likwidację warszawskiego getta, kontynuowaną w styczniu 1943 r. "Akcja ta była niewątpliwie sygnałem, że Niemcy przystępują do ostatecznej likwidacji ghetta warszawskiego, do morderczej zagłady nielicznych resztek ludności żydowskiej w Warszawie" - czytamy w dokumencie. "W ghetcie warszawskim pozostało jeszcze wiele (...) jednostek ze świata społecznego, kulturalnego (...), artystycznego, które należy co rychlej ratować!" - głosi pismo.

"Pozostało tam jeszcze kilka tysięcy dzieci, ocalałych od poprzedniej masakry, szczególnie okrutnej i bezwzględnej w stosunku do dzieci; tę nieliczną resztkę dzieci, pozostałych przy życiu należy z ghetta wyrwać i uratować" - apeluje do londyńskiego rządu "Żegota".

"DR zawiadamia Rząd Polski o powołaniu Rady Pomocy Żydom (...). Rada prosi Rząd Polski o powołanie odnośnego czynnika na emigracji, o rozpoczęcie akcji zbiórkowej funduszów na pomoc żydom w kraju, o przekazywanie tych funduszów Radzie, oraz o podawanie przeznaczenia sum, przekazywanych bezpośrednio organizacjom żydowskim w kraju" - głosi pismo Witolda Bieńkowskiego "Jana" z 27 grudnia 1942 r. - jeden z pierwszych udostępnionych przez archiwum dokumentów "Żegoty".

Inne dokumenty Rady dotyczą m.in. petycji o zaopatrzenie ludności żydowskiej w broń lub walki z szantażowaniem ukrywających się Żydów. "Szerzy się bowiem szantaż w sposób potworny (...). Nie ma dnia, aby się nie wydarzał szereg szantażów, aby nie obrabowano ofiary z ostatniego grosza i dobytku" - czytamy w dokumencie z 6 kwietnia 1943 r. Rada określając te szantaże "ohydnym procederem" zwraca uwagę, że "nie są odosobnione też wypadki kończące się śmiercią - bądź samobójstwem, bądź likwidacją ofiar przez władze, w ręce których w związku z szantażem wpadają".

Na wirtualnej wystawie przeczytać też możemy szereg innych dokumentów, w tym "projekt rozwiązania aktualnych zagadnień organizacyjnych społeczności żydowskiej" z 1943 r. Można także zapoznać się z raportem Referatu Żegoty Departamentu Spraw Wewnętrznych Delegatury Rządu RP na Kraj z 21 kwietnia 1943 r., który przedstawia powstanie w getcie warszawskim; zryw Żydów, jak i działania Niemców.

Kilka pism dotyczy kwestii finansowania pomocy Żydom, a także tzw. Afery "Hotelu Polskiego". Wiosną i latem 1943 r. do Hotelu Polskiego w Warszawie zaczęli przybywać Żydzi z nadzieją, że posiadając autentyczne lub kupione paszporty państw południowoamerykańskich, opuszczą okupowaną przez Niemców Polskę. Z ok. 2,5 tys. Żydów, którzy tam trafili, wojnę przeżyło niecałe 300 osób, co wskazuje, że zapewnienia Gestapo o opuszczeniu Polski mogły być pułapką mającą wywabić Żydów z kryjówek po aryjskiej stronie.

W komentarzu historycznym towarzyszącym wirtualnej wystawie archiwiści przypomnieli, że Rada Pomocy Żydom "Żegota" "była to jedyna w okupowanej przez Niemców Europie instytucja państwowa ratująca Żydów od zagłady". Przypomnieli też, że zadaniem Rady było niesienie pomocy Żydom poprzez ratowanie ich od śmierci, pomoc w legalizacji, przydzielanie im pomieszczeń, udzielanie zasiłków materialnych.

Rada Pomocy Żydom "Żegota" 4 grudnia 1942 r. przekształciła się z Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom, który 27 września 1942 r. powstał z inicjatywy Zofii Kossak-Szczuckiej oraz Wandy Krahelskiej-Filipowiczowej.

W skład Rady wchodzili ludzie o różnych poglądach społecznych i politycznych. Przewodniczącym Rady był Julian Grobelny (PPS-WRN), wiceprzewodniczącymi Tadeusz Rek (SL) oraz Leon Feiner (Bund), sekretarzem Adolf Berman (ŻKN), skarbnikiem Ferdynand Arczyński (Stronnictwo Demokratyczne). Kontakty z "Żegotą" z ramienia Delegatury Rządu utrzymywali Witold Bieńkowski oraz jego zastępca w referacie żydowskim Władysław Bartoszewski.

"Żegota" rozwinęła również filię na prowincji w Krakowie i we Lwowie. Kierowali nimi Stanisław Dobrowolski (PPS WRN) i Władysława Chomsowa (SD). Żegota działała do początku 1945 r. Została uhonorowana medalem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata. (PAP)

autor: Norbert Nowotnik

edytor: Paweł Tomczyk

nno/ pat/